Afrika Birliği Komisyonu Başkanı Musa Faki'nin İsrail’i gözlemci üye olarak Afrika Birliğinde kabul etme kararını İsrail Dışişleri Bakanı (Yair Lapid), "İsrail-Afrika ilişkileri için bir kutlama günü” olduğunu ileri sürerek bu kararın ülkesinin yirmi yıl önce gösterdiği çabaların doğal bir sonucu olduğunu savundu[1]. Afrika Birliği'nin İsrail'in Afrika Birliği'ne gözlemci olarak girme talebini farklı zamanlarda üç kez reddettiği hatırlanırsa İsrail’in bu sevincinin sebebi anlaşılabilir.
İsrail'in doğrudan gözlemci olarak Afrika Birliği'ne girme çabaları, bazı Afrika ülkeleriyle 2014 yılında gerçekleştirdiği diplomatik faaliyetlerle başlamıştı. Bu diplomatik girişimler, İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu'nun Batı Afrika ülkeleri Uganda, Kenya, Ruanda ve Liberya'ya bir dizi ziyaret gerçekleştirdiği 2015 yılında daha da artmış ve BADET/ ECOWAS’ın[2] 2016'da Liberya'daki zirvesine katılması için İsrail'e yaptığı davetin ardından daha da gelişmiştir[3]. İsrail diplomasisinin 2020 yılında Sudan ve Fas gibi Arap ülkeleriyle siyasi ilişkileri ‘‘normalleştirme’’deki başarısı da İsrail’in kendisine meşruiyet oluşturma çabalarına güçlü bir ivme kazandırmıştı. Bu arada, Afrika Komisyonu'nun başında Çad Dışişleri Bakanı Musa Faki'nin bulunması İsrail'in "gözlemci üye" statüsü elde etmesini kolaylaştırmıştır[4].
Ancak Afrika Birliği'ndeki bir grup güçlü ülke Afrika Komisyonu'nun aldığı karara karşı çıktılar. Bu ülkelerin başında Cezayir bulunuyordu ve ilk resmi açıklama yapan ülke de Cezayir olmuştu. Cezayir Dışişleri Bakanlığı beyanatında şöyle diyordu: "Afrika Birliği Komisyonu Başkanı'nın, idari yetkileri dahilindeki yeni bir gözlemciyi kabul etme konusundaki son kararı, Afrika Birliği'nin haklı Filistin davasına yönelik tutarlı ve etkin desteğini etkilemeyecektir. … Bu karar, Komisyon Başkanı tarafından tüm Üye Devletlerle kapsamlı istişareler yapılmadan alınmıştır. Yeni gözlemcinin uygulamalarını ve davranışlarını meşrulaştırma yetkisi olmayan bir karardır. Yeni gözlemcinin uygulamaları, Afrika Birliği Kurucu Yasası'nda yer alan değerlere, ilkelere ve hedeflere tamamen aykırı davranışlardır.»[5] Bu, Filistin meselesiyle ilgili olarak hem Afrika'da hem Birleşmiş Milletler’de, İsrail etkisi karşısında Cezayir'in eski konumunu teyit anlamı taşımaktadır.
Dışişleri Bakanlığı'nın açıklamasında, bu kararın Afrika Birliği kurumlarının çalışmaları üzerinde ve Filistin meselesindeki konumu hakkında "hiçbir etkisi olmayacağına’’ hususi vurgu yapılmakla yetinilmemişti. Cezayir, Afrika Birliği Komisyonu Başkanı Musa Faki'nin aldığı karara karşı bizzat harekete geçtiği gibi aynı zamanda Afrika Birliği'ndeki güçlü ülkeleri İsrail'in gözlemci olarak kabul edilme şeklini reddettiklerini açıklamaya da sevk etmişti. Cezayir'in Birlik içindeki tarihi müttefiki olan Güney Afrika ise açıklamasında, Afrika Birliği Komisyonu'nun İsrail'i Birlik ülkelerine danışmadan Afrika Birliği'nin gözlemci üyesi olarak kabul etme kararının kendisini şok ettiğini belirterek[6], konunun bir sonraki Yürütme Konseyi toplantısında Afrika Birliği üye ülkelerine sunulmasını talep etti[7].
İsrail'i Afrika Birliği'ne gözlemci olarak dahil etme kararına karşı durmak için Tunus, Etiyopya, Sudan ve Mısır da dahil olmak üzere bir dizi görüşme turu gerçekleştiren Cezayir diplomasisi kısa sürede Mısır, Cezayir, Tunus, Moritanya, Komorlar, Cibuti ve Libya’dan oluşan yedi Afrika Birliği ülkesini bu karara karşı harekete geçirebildi.
Cezayir’in Etiyopya'daki büyükelçilikler seviyesinde bir koordinasyon süreci yürütmesinin ardından zikredilen ülkeler 3 Ağustos 2021 tarihinde Afrika Birliği Komisyonu Başkanı Musa Faki'ye şu ifadeleri içeren ortak bir açıklama göndermişti: «Sözü edilen büyükelçilikler, Komisyon Başkanı'nın hassas bir siyasi konuda atılan adımı, yani İsrail'e Afrika Birliği'nde gözlemci mevkii verilmesini reddettiklerini Sayın Komisyon'a bildirmek isterler.»[8] Yedi ülkenin, böyle bir kararın önce Afrika Birliği üye ülkelerine sunulması gerektiğini tekit eden beyanatında Başkan Musa Faki'ye bu konuyu Afrika Birliği Yürütme Konseyi'nin bir sonraki oturumunun çalışmalarına dahil etmesi çağrısında bulunulmuştu[9]. Bu muhtıra Arap Ülkeleri Birliği tarafından desteklendiği gibi Filistin İslami Kurtuluş Hareketi Hamas da açıklamayı İsrail'in Afrika Birliği kurumlarındaki genişlemesine karşı durmak için çok önemli görmüştü.
Cezayir'in öncülük ettiği çeşitli çağrılar, üzerinde büyük bir siyasi baskı oluşturmuş olmalı ki, Afrika Komisyonu Başkanı Musa Faki yaptığı açıklamada Afrika Birliği Komisyonu adına aldığı kararı gerekçelendirmeye çalıştı. Bu kararın sebebinin birçok Afrika ülkesiyle siyasi ilişkilerinin varlığı olduğundan bahisle İsrail'in Afrika Birliği'ne gözlemci olarak katılmasının Afrika Birliği’nin Filistin halkının kendi devletini kurma hakkına kapsamlı destek[10] veren tavrını etkilemeyeceğini ileri sürmekle birlikte, bazı ülkelerin talebi üzerine, kararı Afrika Birliği Yürütme Konseyi'ne sunacağını teyid etti[11].
Musa Faki'nin bu kararı alma yetkisine dair açıklamaları Cezayir basınına değerlendiren Cezayir Dışişleri Bakanı Ramatane Lamamra "Musa Faki, ortaya koyduğu açıklamaların ve tutumların sonuçlarının farkında değil ve karardaki bu uzlaşmazlık ve ısrar, Afrika Birliği'nin bölünmesine yol açabilir’’ dedi[12].
Cezayirli gazetecilerle yaptığı son görüşmede, Cezayir'in bölgede neler olup bittiği konusunda boş durmayacağını da belirten Cezayir Cumhurbaşkanı ‘‘Cezayir, Afrika ülkelerinin çıkarlarına hizmet etmek için Afrika'daki diplomatik faaliyetlerini harekete geçirecek. Bu faaliyetler Güney Afrika ve Nijerya gibi tarihi olarak etkili Afrika ülkeleri ile ortaklaşa olacaktır[13] ifadelerini kullandı. Bu beyanat Cezayir'in Musa Faki'nin aldığı kararla ilgili olarak bu ülkelerle koordinasyon içinde olacağı anlamına geliyor. Ama bu gerçekten mümkün mü? Cezayir, İsrail'e Afrika Birliği'nde gözlemci mevkii verme kararına karşı Afrikalı müttefiklerini harekete geçirebilir mi?
Cezayir, İsrail'e Afrika Birliği'nin gözlemci üyesi statüsü verme kararını durdurma projesinde şimdiye kadar 21 Afrika ülkesini harekete geçirmeyi başarmıştı. Afrika Birliği Şartı'nda, kendilerine ait olmayan toprakları işgal eden ülkelere Afrika Birliği içinde yer verilmesini önleyecek bir değişiklik için bir girişim geliştirildi[14]. Bu girişim Cezayir'in Nijerya, Güney Afrika, Tunus ve Mali gibi geleneksel müttefiklerinden destek aldı. Ancak bu destek yeterli olacak mı?
İsrail'in Afrika'daki faaliyetlerini 2014 yılından beri takip edenler, Cezayir diplomasinin bu kararı durdurma görevinin zorluğunun anlıyorlar. Afrika Birliği’nde gözlemci mevkii kazanabilmek için İsrail'in diplomatik teşebbüsleri, eski İsrail Dışişleri Bakanı Avigdor Liberman tarafından başlatılmış olan Afrika ülkelerine yapılan birçok turla bağlantılıdır. Mesela, Liberman 2014 yılında Fildişi Sahili, Gana, Ruanda ve Kenya'yı ziyaret etmişti. İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu da diplomatik ilişkileri canlandırmak ve belirledikleri hedeflere ulaşmak için 2015 yılında Batı Afrika ülkelerine bu ülkelerle İsrail arasında bir dizi anlaşmayla neticelenen bir dizi siyasi ziyarette bulunmuştu.
İsrail'in son dönemde Çad, Sudan ve Fas gibi Arap ülkeleriyle yaptığı ‘‘normalleşme’’ anlaşmaları, İsrail'in konumunu pekiştirmekte ve Cezayir diplomasisinin işini zorlaştırmaktadır.
Son olarak, İsrail'in Afrika bölgesinde artan etkisinin, milletlerarası hukuka aykırı olarak sürdürdüğü işgal siyasetinde Filistin’e ve İslam dünyasına karşı Afrika ülkelerini kendi lehine kazanmayı hedefleyen stratejisini[15] teyid ettiği ifade edilebilir. Afrika'daki bazı baskıcı hükümetlerin, istihbarat ve gözetleme sistemlerine olan ihtiyaçlarını karşılamak üzere İsrail tarafından kendilerine verilen teçhizatı istismar ettikleri de söylenebilir.
Cezayir'e gelince, uzun süredir eksik olan diplomatik yetenekleri, hedeflediklerini gerçekleştirmeyi oldukça zorlaştıracaktır. Onun bu teşebbüsü, ya Afrika Birliği kurumlarında çabalarının başarısız olmasına ve bir tür tecride maruz kalmasına sebep olabilecek, ya da çabalarında başarılı olup İsrail'e Afrika Birliği'nde gözlemci statüsü verilmesi kararının uygulanmasını engellemesi ve bu durumun gelecekte Afrika Birliği'nde yeniden güçlü bir şekilde etkisini göstermesini sağlaması mümkün olacaktır. Cezayir diplomasisi İsrail diplomasisini engellemeyi başarabilecek mi? Bekleyip göreceğiz.
[1] Lazar Berman, "Israel to join African Union as observer after being kept out for 2 decades", 22 July 2021, 4:39 pm, https://www.timesofisrael.com/israel-joins-african-union-as-observer-state-after-being-kept-out-for-2-decades/ [2] Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu. Afrika kıtasının batısında yer alan 15 devlet tarafından, 28 Mayıs 1975 tarihinde Nijeryada kurulmuştur. Daha fazla ayrıntı için bkz. https://www.mfa.gov.tr/ecowas.tr.mfa [3] LAZAR BERMAN "Israel to join African Union as observer after being kept out for 2 decades", 22 July 2021, 4:39 pm, https://www.timesofisrael.com/israel-joins-african-union-as-observer-state-after-being-kept-out-for-2-decades [4] Çad dışişleri bakanıyken (2008-2017) İsrail-Çad ilişkilerinin ‘normalleşme’sinde önemli rol oynayan Çad'ın önde gelen isimlerinden birisidir. [5]Cezayir Dışişleri Bakanlığı, Communiqué au sujet de la récente décision du Président de la Commission de l'Union Africaine d'accueillir un nouvel observateur,(25.07.2021) http://www.mae.gov.dz/news_article/6597.aspx [6] South Africa objects to African Union granting Israel observer status, https://www.aa.com.tr/en/africa/south-africa-objects-to-african-union-granting-israel-observer-status/2316651 [7] Foreign Ministry statement, "South Africa objects to the African Union Commission Decision to grant Israel Observer Status". (28.07.2021) https://twitter.com/DIRCO_ZA/status/1420280857546395650/photo/1 [8] Afrika Birliği'nin yedi üye ülkesinden, yani Cezayir, Mısır, Libya, Tunus, Komorlar, Cibuti ve Moritanya'dan (08/03/2021) Afrika Birliği Komisyonu Başkanı'na sözlü not alın. [9] Daha fazla ayrıntı için bkz.Afrika Birliği'nin yedi üye ülkesinden, yani Cezayir, Mısır, Libya, Tunus, Komorlar, Cibuti ve Moritanya'nın (08/03/2021) Afrika Birliği Komisyonu Başkanı'na sözlü notu. [10] Communiqué of the Chairperson of the African Union Commission on the Accreditation of the State of Israel, Addis Abeba, August 6, 2021, https://au.int/ar/pressreleases/20210806/commission-chairpersons-communique-accreditation-state-israel [11] Communiqué of the Chairperson of the African Union Commission on the Accreditation of the State of Israel, Addis Abeba, August 6, 2021, https://au.int/ar/pressreleases/20210806/commission-chairpersons-communique-accreditation-state-israel [12] Lamamra: "The actions of Moussa Faki may lead to the division of the African Union." Al-Fajr newspaper,(07. August 2021.) https://alfadjr.dz [13] Meeting of the President of the Republic, Mr. Abdelmadjid Tebboune, with representatives of the national press | August 08.2021 https://www.youtube.com/watch?v=pyohYFUcRQM 01:12:06-01:14:30 [14] Algerian initiative to withdraw observer status in the African Union from Israel, https://www.alaraby.co.uk/politics ,(02. August 2021). [15] وحدة الدراسات السياسية: قبول طلب إسرائيل الحصول على صفة مراقب بالاتحاد الإفريقي: كيف حصل الاختراق؟ ولماذا؟، تقدير موقف، وحدة الدراسات السياسية، (05. أغسطس 2021مـ). المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات. (Siyasi Çalışmalar Bölümü: İsrail'in Afrika Birliği'nde gözlemci statüsü talebinin kabulü: giriş neden ve nasıl oldu?, Tutum değerlendirme, Arap Siyasi Araştırmalar Merkezi, 05 Ağustos 2021)