Son dönemde Afrika’nın en fazla gündeme gelen olayı Sudan çatışmaları, ordunun tehdit olarak gördüğü bir hareket olan Hızlı Destek Güçleri (RSF) üyelerinin ülke çapında yeniden konuşlandırılmasıyla, günlerce süren gerginliğin ardından 15 Nisan'da başladı. RSF 2013 yılında kuruldu ve kökenleri Darfur'da isyancılarla savaşan ve etnik temizlik yapmakla suçlanan kötü şöhretli Janjaweed milislerine dayanıyor. O zamandan beri General Dagalo (Hemedti), Yemen ve Libya'daki çatışmalara müdahale eden güçlü bir kuvvet inşa etti. Ayrıca Sudan'ın bazı altın madenlerini kontrol etmek de dahil olmak üzere ekonomik çıkarlar geliştirdi. Sudan'ın Dagalo 2000'li yılların başındaki Darfur çatışması sırasında, insan hakları ihlalleri ve zulümlere karışan Sudan'ın kötü şöhretli Janjaweed güçlerinin lideriydi ve uluslararası tepkiler üzerine Beşir bu grubu Sınır İstihbarat Birimleri olarak bilinen paramiliter güçlere dönüştürdü. Bu birlikler 2007 yılında ülkenin istihbarat servislerinin bir parçası haline geldi ve 2013 yılında Beşir, kendisi tarafından denetlenen ve Dagalo tarafından yönetilen paramiliter bir grup olan RSF'yi kurdu. RSF’nin gündeme gelmesi ise yeni bir olay değil. Aynı yapı, Haziran 2019'da 120'den fazla protestocunun katledilmesi de dahil olmak üzere çeşitli insan hakları ihlalleriyle suçlanmaktadır.
General Dagalo Twitter'da General Burhan hükümetinin "radikal İslamcı" olduğunu ve kendisinin ve RSF'nin "Sudan halkının uzun zamandır özlemini çektiği demokratik ilerlemeyi sağlamak için savaştığını" söyledi. 2019 yılında Ömer El-Beşir’in devrilmesinden sonra asker-sivil ortaklığı sayılabilecek bir hükümet kurulmuş ancak bu hükümet Ekim 2021'de General Burhan'ın başa geçtiği bir başka darbeyle devrilmişti. O tarihten bu yana da General Burhan ile General Dagalo arasındaki rekabetin şiddetlendiği ifade ediliyor. İktidarın yeniden sivillerin eline geçmesini sağlayacak bir çerçeve anlaşması geçtiğimiz Aralık ayında kabul edildi ancak detayların kesinleştirilmesi için yapılan görüşmeler başarısızlıkla sonuçlandı. Öte yandan ülkeyi yöneten General Burhan, sivil yönetime dönüş fikrini desteklediğini ancak iktidarı sadece seçilmiş bir hükümete devredeceğini söyledi.
Uluslararası Pozisyonlar
Çatışmalar ülkenin farklı bölgelerinde hızla tırmanmış ve Dünya Sağlık Örgütü'ne göre 400'den fazla sivil ölmüştür. Türkiye dahil olmak üzere pek çok ülke vatandaşlarını Sudan’dan tahliye etmeye çalışırken, İngiltere, ABD ve AB ateşkes ve krizin çözümü için görüşmeler yapılması çağrısında bulunmaktadır.
Etiyopya, Çad ve Güney Sudan da dahil olmak üzere Sudan'ın bazı komşuları siyasi çalkantılardan ve çatışmalardan etkilendi ve Sudan'ın özellikle Etiyopya ile ilişkileri, sınırlarındaki tartışmalı tarım arazileri de dahil olmak üzere sorunlar nedeniyle gerildi. Sudanlı mülteciler, Çad'a geçen binlerce kişi de dahil olmak üzere, son çatışmalardan ülkenin komşularına kaçtı. Rusya, ABD, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve diğer güçler Sudan'da nüfuz mücadelesi verirken işin jeopolitik boyutları da var. Suudi Arabistan ve BAE, Sudan'ın geçiş sürecini bölgedeki İslamcı etkiye karşı koymak için bir fırsat olarak görüyor. ABD ve İngiltere ile birlikte Sudan'da BM ve Afrika Birliği ile birlikte arabuluculuğu destekleyen "Dörtlü "yü oluşturuyorlar. Batılı güçler, Sudanlı askeri liderlerin açık olduklarını ifade ettikleri Kızıldeniz'de bir Rus üssü kurma potansiyelinden korkuyor. Elbette bölgenin önemli bir diğer aktörü Mısır'ın tutumu da dikkatle izlenmeli.
Sudan-Rusya İlişkileri
2017 yılında dönemin Sudan Devlet Başkanı Ömer El Beşir Moskova'ya yaptığı bir ziyaret sırasında Rus hükümeti ile bir dizi anlaşma imzalamıştı. Bunlar arasında Rusya'nın Kızıldeniz'deki Port Sudan'da bir deniz üssü kurmasına ilişkin bir anlaşmanın yanı sıra, Rus şirketi M Invest ile Sudan Maden Bakanlığı arasında altın madenciliğine ilişkin imtiyaz anlaşmaları da yer alıyordu. ABD, M Invest ve bir yan kuruluşu olan Meroe Gold'un, Afrika'nın üçüncü büyük altın üreticisi olan Sudan'da Wagner Group'un faaliyetleri için paravan olduğunu iddia etti.[1] Dönemin Hazine Bakanı Steven Mnuchin 2020 yılında yaptığı açıklamada "Yevgeniy Prigozhin ve ağı Sudan'ın doğal kaynaklarını kişisel çıkarları için sömürüyor ve dünya çapında kötücül bir etki yayıyor" demişti. Sonrasında hem M Invest hem de Meroe, ABD yaptırımları ile özellikle hedef alınmıştı.
CNN tarafından yapılan bir araştırmaya göre, Sudan'ın resmi ticaret verilerinde kaydedilmeyen ihracatlar (altın) karayoluyla Wagner'in faaliyet gösterdiği bilinen Orta Afrika Cumhuriyeti'ne taşındı.[2] Yine Daily Telegraph'ta geçen yıl yayınlanan bir rapora göre, önemli miktarda altın da askeri havaalanları ağı üzerinden kaçırıldı.[3]
2017'den bu yana Rus ve uluslararası kaynaklar Sudan'daki Rus paralı askerlerin yerlerini gösteren görüntüler yayınladı. Bu görüntülere göre Rus paralı askerlerin Sudanlı askerleri eğitmek ya da güvenlik güçlerinin protestoları bastırmasına yardımcı olmak gibi çeşitli alanlarda danışmanlık vermek gibi amaçlarla orada bulundukları iddia ediliyor.[4] 2021 yılında Wagner bağlantılı bir Telegram kanalı, iki yıl önce düzenlenen bir törende adı açıklanmayan üst düzey bir Wagner komutanının Sudanlı askerleri hatıra eşyalarıyla ödüllendirdiği görüntüleri yayınladı.[5] Temmuz 2022'de ise bu kanal, Wagner paralı askerlerinin Sudan kuvvetleri için paraşütle iniş tatbikatı yaptığını gösterdiği iddia edilen bir video dağıttı.[6]
Wagner ne kadar etkili oldu?
ABD, Wagner Grubu'nun "paramiliter operasyonlar, otoriter rejimlerin korunmasına destek ve doğal kaynakların sömürülmesi" gibi hedefler üzerinden ilerlediğini iddia ediyor. İngiltere merkezli Kraliyet Birleşik Hizmetler Enstitüsü'nden Dr. Joana de Deus Pereira, "Başlangıçta, 2018'de, Sudan askeri güçlerini aktif olarak eğiten yaklaşık 100 adamları vardı ve ilişki oradan büyüdü" diyor.[7] Sudan medyasında yer alan haberlere göre bu sayı yaklaşık 500'e ulaştı ve bu kişiler çoğunlukla güneybatıda, Sudan'ın Orta Afrika Cumhuriyeti (OAC) sınırına yakın Um Dafuq yakınlarında konuşlandı. Sudan Tribune, Devlet Başkanı Beşir 2019'da halk protestolarıyla karşılaştığında, Sudanlı yetkililer tarafından yalanlanmasına rağmen, Sudan istihbaratı ve güvenlik güçlerinin yanı sıra hükümet karşıtı protestoları gözlemlemek üzere "Rus savaşçıların" görevlendirildiğini bildirdi. Yine 2019 yılında Amnesty International raporuna göre Darfur’daki saldırılarda Rus ve Çin silahlarının olduğu söyleniyor.[8]
Bugünkü Çatışmalara Yansımalar
Dr. Ramani'ye göre, Wagner Grubu 2021 ve 2022 yıllarında, şu anda General Burhan liderliğindeki Sudan'ın düzenli ordusuyla savaşan Hızlı Destek Güçleri (RSF) ile bağlantılarını arttırdı. Prigozhin, Hızlı Destek Güçleri’nin Hemedti olarak bilinen lideri Mohamed Hamdan Dagalo tarafından yakın zamanda satın alınan madenler aracılığıyla daha fazla altın tedarik etmekle ilgileniyordu. Hemedti geçen yıl Moskova'yı ziyaret etmiş ve Sudan ile Rusya arasındaki bağları güçlendirmeyi umduğunu söylemişti.[9]
Ancak Sudan'la ilgili bir düşünce kuruluşu olan Confluence Advisory'den Kholood Khair, Wagner’in mevcut çatışmada taraf seçmediğine inanıyor. "Wagner'in hem General El Burhan'ın hem de Bay Hemedti'nin işletmeleriyle farklı boyutlarda ve farklı şekillerde bağlantıları var.[10]
Sudan Halkının Tercihi
Askerin yönetime el koyması ne yazık ki Afrika’nın pek çok ülkesinde iktidar değişiminin olağan bir süreci haline geldi. Askeri bir rejim tarafından yönetilen Sudan halkı, farklı müttefiklik ilişkileri üzerinden çıkar sağlayan gruplar arasında tercih yapmaya zorlanamaz. Halktan çok kendi konumu ve siyasi hırsları üzerine plan yapanların başlattığı çatışmalar üzerinden egemenliği ipotek altına alınmaya çalışılan Sudan halkı, her gün sivil ölümlerine tanık olmak zorunda kalıyor. Çatışmaların uzaması ve derinleşmesi, Sudan hükümetinin demokratikleşmesinin ve halkın iradesine dayalı bir yönetimin inşasının önüne geçecektir. Çıkarlar üzerinden değil, barış ve çatışmasızlık üzerinden yaklaşımda bulunması gereken uluslararası aktörlerin bir an evvel tarafları masaya oturmaya ikna etmesi gerekmektedir. Aksi taktirde, bölgenin en önemli ülkelerinden biri olan Sudan’da yanan ateş bölgenin diğer ülkelerine de sıçrayabilir. Bu açıdan, Sudan halkına çıkmaz yollar sunmak yerine, demokratikleşme adımlarını hızlıca atacak seçeneklerin ortaya çıkmasının önü açılmalıdır.
[1] https://home.treasury.gov/news/press-releases/sm1058 [2] https://edition.cnn.com/2023/02/27/europe/russia-wagner-sudan-gold-sanctions-eu-intl/index.html [3] https://www.telegraph.co.uk/global-health/terror-and-security/putin-prepared-sanctions-tonnes-african-gold/ [4] https://www.bbc.com/news/world-africa-65328165?at_campaign=Social_Flow&at_bbc_team=editorial&at_link_id=3B5270C6-E26E-11ED-BB11-E5F1ECABB293&at_medium=social&at_link_origin=BBCAfrica&at_link_type=web_link&at_campaign_type=owned&at_ptr_name=twitter&at_format=image [5] https://t.me/grey_zone/8969 [6] https://t.me/grey_zone/14482 [7] https://www.bbc.com/news/world-africa-65328165?at_campaign=Social_Flow&at_bbc_team=editorial&at_link_id=3B5270C6-E26E-11ED-BB11-E5F1ECABB293&at_medium=social&at_link_origin=BBCAfrica&at_link_type=web_link&at_campaign_type=owned&at_ptr_name=twitter&at_format=image [8] https://www.amnesty.org/en/latest/press-release/2012/02/darfur-new-weapons-china-and-russia-fuelling-conflict/ [9] https://sudantribune.com/article255750/ [10] A.g.e.