Rus bayrağının renkleri Afrika'da hiç bu kadar belirgin olmamıştı. Artık Batı Afrika'daki darbelere damgasını vuran sevinç sahneleri, Korkunç İvan'ın ülkesinin bayrağının dalgalandığı panayırlara dönüştü. Burkina Faso'da Eylül 2022'de Paul Henri Sandaogo Damiba'ya karşı düzenlenen darbeden sonra Rus amblemini sallayanların Burkinabe askerleri olması gözlemi daha da korkutucu olabilir. Bu gerçekler, Rusya'nın Orta Afrika Cumhuriyeti, Angola ve özellikle Libya'da olduğu gibi Afrika'nın bu bölgesinde de etkili bir yabancı aktör olarak varlığını artık doğrulamaktadır. Kremlin'in Afrika'daki varlığının bu şekilde ilerlemesinin ardındaki nedenler çok çeşitlidir. Tarihsel bir temel ileri sürülebilir, ancak Rusya'nın dış politikasının stratejik paradigmasındaki bir değişiklik de Moskova'nın kıtada artan etkisinin belirleyici değişkenidir. Bu makale öncelikle Rusya'nın Afrika'daki çekiciliğinin temellerini ortaya koymayı, etkenleri ve amaçları bilmeyi amaçlamaktadır. O halde bu coşkudan uzaklaşmak ve belki de zaman içinde Afrika'da kendini sürdürmekte zorlanacak bir Rus "akıllı gücünün" sınırlarını analiz etmek gerekmektedir.
Rusya'nın Afrika'daki Etkisinin Faktörleri
Afrika açıkça Rus dış politikasının yeni bir önceliği haline gelmiştir. Ekim 2019'da Soçi'de düzenlenen Afrika-Rusya Zirvesi ve Forumu'nda konuşan Vladimir Putin, "Bugün Afrika ülkeleri ve entegrasyon örgütleriyle bağların geliştirilmesi ve sağlamlaştırılması Rus dış politikasının öncelikleri arasında yer alıyor." şeklidne açıklamalarda bulunmuştur. İki varlık arasındaki ilişkiler gerçekten de iki kutuplulaşma boyunca dinamik özellik göstermiştir. Rusya, bağımsızlık mücadelesinde Afrika ülkelerinin yanında yer almıştır. Güney Afrika, Zimbabve, Angola ve Namibya ile tarihi ilişkilerini sürdürmüştür. Bu tarihsellik, Afrika'da birdenbire ortaya çıkmayan ve artan Rus etkisinin faktörlerini anlamak için gereklidir. Temmuz 2022'de Afrika gezisi kapsamında Sergei Lavrov'un Uganda ziyareti sırasında Başkan Yoweri Musevini şöyle demiştir: "Ne zaman sorular sorulsa ve birileri bizden Rusya'ya karşı tavır almamızı istese, ‘ama siz, bu insanlar 100 yıldır bizimlesiniz, nasıl otomatikman onlara karşı olabiliriz’ diye cevap veriyoruz.”
Rusya ile BRICS'i de paylaşan Güney Afrika gibi ülkeler, Kremlin ile bu tarihi bağları korumuştur. Mart 2022'de Rusya'nın Ukrayna'yı işgalini kınayan BM kararına ilişkin oylama sırasında, Afrika ülkeleri arasında görülen büyük çekimserlik, nedenlerinden biri bu tarihsel bağlarda yatmaktadır. Angola siyaset bilimcisi Olívio N'kilumbu şöyle söylemiştiri: "Bazıları eski kurtuluş hareketinin [ANC] Soğuk Savaş döneminden kalma Ruslara borçlu olduğuna inanıyor. Başta Güney Afrika olmak üzere birçok Afrika ülkesindeki Rus propagandası, SSCB'nin kurtuluş hareketleriyle olan eski bağlarını canlandırmayı hedefliyor.” Otuz kadar Afrika ülkesinin Rusya lehine olan bu çekingenliği, Afrika ülkelerinin uluslararası ilişkilerine dair yeni bir algıda da kaynağını bulmaktadır. İkincisi, batı odaklı dış politikalarından uzaklaşma eğilimindedir. Afrika ülkeleri artık yabancı ortaklıklarını çeşitlendiriyor ve Doğu ile Batı'yı karşı karşıya getiren konularda diplomatik eşitlikten yana durmaktadır. Son yıllarda Türkiye, Çin, Rusya ve Hindistan; Fransa, ABD veya Birleşik Krallık gibi geleneksel Batılı ortakların aleyhine stratejik ortaklar haline gelmiştir.
Bu yeni yönelim sorunu, Afrika'nın yeni ortakları arasında bulunmayan, Batı politikasında belirtilen ataerkillikten de kaynaklanmaktadır. Rusya, AGOA kapsamında Amerika Birleşik Devletleri'nde olduğu gibi ülkelerin iç işlerine karışmamakta ve işbirliği için demokrasi veya insan hakları şartı getirmemektedir. Seton Hall Üniversitesi tarih profesörü Maxim Matusevich bunu şöyle açıklamaktadır: "Bugün Ruslar herhangi bir ideolojik vizyon sunmuyorlar. Esasen yaptıkları, Afrikalı elitlerle bireysel bazda sözleşme yapmak... Egemenliğin ve zıtlığın önemi konusunda ısrar ediyorlar. şeffaflık, iyi yönetişim, yolsuzlukla mücadele mevzuatı gibi değerlerini empoze etmeye çalışan Batı ile.Yine, Batı'nın bunu yaparken her zaman samimi olduğunu söylemiyorum, ama resmi mesaj bu - ve onlar [ Ruslar] bunların hiçbirini yapmıyor."
Güvenlik İşbirliği
Bu diplomatik parametrenin yanı sıra, güvenlik yönü de Kremlin'in kıtanın geri kalanıyla ilişkilerini geliştirmesine büyük ölçüde olanak sağlamıştır. Moskova, kıtadaki askeri anlaşmalarını artırmaktadır. Son dönemde Madagaskar ve Kamerun'un yanı sıra Burkina Faso, Çad, Mali, Nijer ve Moritanya da 2018'de zaten Rusya'dan askeri ortaklık talebinde bulunmuştur. Ancak devletler arasında imzalanan anlaşmaların yanı sıra artık Wagner Grubu'nun da varlığı var. Vladimir Putin'e yakın bir milyarder olan Yevgeny Prigozhin başkanlığındaki özel bir askeri grup. Kremlin, Wagner'in Afrika ülkeleriyle imzaladığı anlaşmalara karıştığını sık sık inkar etse de, bunun Rusya'nın Afrika'daki nüfuzuna katkıda bulunan bir dış politika aracı olduğu gerçeği devam etmektedir. Terörle mücadele, özellikle Wagner'in haritada yer almasına yardımcı olmuştur. Başlangıçta Libya ve Orta Afrika Cumhuriyeti'nde konuşlanan grup, Assimi Goita'nın Mali'sinin ortağı olmuştur. MINUSMA (Mali-Sahel) veya MINUSCO (DR Kongo) çerçevesinde BM tarafından konuşlandırılan kuvvetlerin başarısızlığı, Batı'nın güvenlik alanında hızını Wagner ve Rusya lehine kaybetmesine katkıda bulunmuştur. Afrika halkları, Burkina Faso'da olduğu gibi, artık Rusya'yı bir kurtarıcı olarak görmektedir. Bu durum, nihayet topraklarının giderek artan bir şekilde terörist grupların kontrolü altındaki kısımlarını geri almalarına olanak sağlayabilir. Ayrıca 2017 ile 2021 arasında Afrika'ya yapılan silah ithalatının %44'ü Rusya'dan gelmiştir.
Yeni Ekonomik Ortaklar
Ekonomik alan gizli kalmamaktadır. Moskova yeni ekonomik ortaklar aramaktadır ve Afrika bunun için mükemmel bir yer olma özelliğine sahiptir. Soğuk Savaş'tan sonra, iki taraf arasındaki ticaret 1993'te sadece 760 milyon dolardır. Araştırmacı Arnaud Dubien, "1992 gibi erken bir tarihte (Başkan Yeltsin, editörün notu uyarınca), Moskova dokuz büyükelçiliğin, dört konsolosluğun ve sahip olduğu yirmi kültür merkezinden on üçünün kapatıldığını duyurdu. kıtada (...) ve Afrika ile Rusya arasındaki ticaret 1993'te yalnızca 760 milyon doları, yani ülkenin dış ticaretinin %2'sinden azını temsil ediyordu." şeklinde açıklamalarda bulunmuştur. Ancak son on yıl her şeyi değiştirmiştir. Afrika ile Rusya arasındaki ticaretin şu anda 17 milyar dolardan fazla olduğu tahmin edilmektedir, bunun 12 milyarı Kuzey Afrika'dan gelmektedir. Vladimir Putin 2019'da "Rus katılımıyla milyarlarca doları bulan yatırım projeleri hazırlıyor ve uyguluyoruz" demiştir.
Afrika'daki Rus Etkisinin Sınırları
Rusya, Afrika'daki nüfuzunda açıkça bir patlama yaşamaktadır. Afrika ülkeleri de Moskova ile yeni ve dinamik bir ilişki konusunda hevesli görünüyorsa da, Rusya'nın bu etki kapasitesinin zaman içinde kalıcı olacak kesin bir temeli henüz bulunmamaktadır. Rusya şimdilik Afrika'nın gözünde temsil ettiği yeni alternatife güvenmektedir. Alışılmış "sert güç" araçlarıyla "yumuşak güç" üretmek için kendi askeri kapasitesinden ve Wagner'inkinden yararlanmaktadır. Rusya'nın kıtadaki gücü şu anda Afrika ülkelerine, özellikle terörizme karşı sınırlarını güvence altına alma çabalarında yardımcı olmak için askeri güç kullanımını meşrulaştırma becerisinde yatmaktadır. Ancak, bu "akıllı güç" iki yönlüdür. Örneğin Wagner Grubu, uluslararası kuruluşların raporları tarafından Orta Afrika Cumhuriyeti ve Mali'de suistimal ve katliam yapmakla suçlanmaktadır. Bu durum, insanların Rusya'dan yardım istemesini engellemese bile, bu ihlaller net bir şekilde ortaya çıkarsa, Moskova'nın kıtadaki uzun vadedeki imajına bir darbe olacaktır. Afrika'da güvenlik uzmanı ve siyaset bilimi doktoru Niagalé Bagayoko, Malililerin güvenlik çerçevesinde Ruslara yönelik beklentilerinin hüsranla sonuçlanabileceğine inanmaktadır. O bu konuda, "2013'te tüm Malili halk Fransızların gelişiyle coşkuluydu... Bugün onların varlığını reddediyorlar. Dürüst olmak gerekirse, yaklaşık iki yıl içinde aynı şey Fransızların başına gelirse çok şaşırmam. " demiştir. Diğer bir endişe ise Rusların Batılılar gibi Afrika'nın doğal kaynaklarına olan ilgisidir. Örneğin Mali, Wagner grubuna paranın yanı sıra altınla da ödeme yapacaktı. ABD Afrika Komutanlığı’nın ayrılan komutanı Stephen J. Townsend, "Wagner'in yaptığı tek şeyin diktatörleri desteklemek ve kıtanın doğal kaynaklarını sömürmek olduğunu görüyorum" demiştir. Aynı şey Fransa ve ABD için de söylenebilse bile…
İkinci parametre ise Rusya'nın Afrika ülkeleriyle yapmak istediği ekonomik işbirliği konusunda henüz tam olarak netleşmemiş olmasıdır. Geçen Temmuz ayında Sergei Lavrov'un Afrika gezisi sırasında, Rusya ile kıta arasında yatırım ve ticaret olasılığı üzerine birkaç görüşme başlatılmıştır. Ancak herhangi bir sözleşme imzalanmamıştır. BBC Afrika editörü Zawadi Mudibo, "Rusya'nın vaatlerini yerine getirme niyetinde olduğunu düşünmüyorum. Herhangi bir taahhütte bulunmadılar. Bu daha çok halkla ilişkiler ve Batı'ya hâlâ dostları olduğunu göstermekle ilgili." demiştir. Bu ekonomik diplomasi, Afrika ülkelerinin Ukrayna kriziyle birlikte daha da yalnızlaşan Rusya'ya diplomatik olarak destek vermeye devam etmesi açısından büyük önem taşımaktadır.
Rusya'nın Afrika'daki imajına zarar verebilecek son unsur propagandadır. Moskova'nın kamu diplomasisinde oldukça propagandacı olduğu bilinmektedir ve bu durum Afrika'da hissedilmektedir. Bu alanda Rusya, Kremlin için sessizce çalışıyor gibi görünen Afrikalı aktivistlere güvenebilir. Belki de en tanınmışları olan Kemi Seba ve Nathalie Yamb, her şeyi Batı'dan farklı yapan ve hiçbir emperyalist sorumluluğu olmayan Moskova'yı Afrika'nın potansiyel kurtarıcısı olarak göstermektedir. Bu, gerçeklikten oldukça farklıdır, çünkü Rusya, kendi etki alanında her zaman kendi dünya görüşünü, özellikle de eski Sovyet cumhuriyetlerine empoze etmeye çalışmıştır. Ayrıca genellikle sahte olan sosyal ağ hesaplarında daha çok propaganda amaçlı bir iletişim hakimdir. Ayrıca 2018'de Madagaskar'da olduğu gibi bazı ülkelerin seçimlerine müdahale şüpheleri bulunmaktadır. Bu uygulamalar uzun vadede Rusya'nın Afrika'daki kamu diplomasisine zarar verebilecek niteliktedir.
Rusya, bundan böyle Afrika'nın güvenebileceği bir ortaksa, henüz her şey Moskova'nın lehine değildir. Nitekim Kremlin, kıtadaki güvenilirliği ve meşruiyeti için çalışmaya devam etmeli ki Batı'nın Afrika'daki Rus karşıtı politikalarına istediği gibi karşı koyabilsin. Afrika ülkeleri, Batı ve ABD başta olmak üzere, yaptırımların ve diplomatik izolasyonun ardından yeni bir soluk arayan Rusya için de bir nimet gibi görünmektedir.
REFERENCE
Atanesian, Grigor. “Que veut la Russie en Afrique ?” BBC News Afrique. Accessed November 17, 2022. https://www.bbc.com/afrique/region-62347112.
LE SOMMET · LE FORUM ÉCONOMIQUE RUSSIE-AFRIQUE. “Bilan Des Premiers Sommet et Forum Économique Russie-Afrique.” Accessed November 17, 2022. https://summitafrica.ru/fr/news/podvedeny-itogi-pervogo-sammita-i-ekonomicheskogo-foruma-rossija-afrika-roskongress-prodolzhit-rabotu-na-afrikanskom-treke-v-period-do-sledujuschego-foruma/.
Guensburg, Carol. “Russia Steadily Rebuilding Presence in Africa.” VOA. Accessed November 15, 2022. https://www.voanews.com/a/russia-steadily-rebuilding-presence-in-africa/6452193.html.
Africa Center for Strategic Studies. “Russia’s Strategic Goals in Africa.” Accessed November 15, 2022. https://africacenter.org/experts/joseph-siegle/russia-strategic-goals-africa/.
Welle (www.dw.com), Deutsche. “Les alliés de la Russie en Afrique | DW | 09.03.2022.” DW.COM. Accessed April 15, 2022. https://www.dw.com/fr/les-allies-russes-en-afrique/a-61069668.