Son zamanlarda Afrika'da çok fazla darbe oldu. Batı ve Orta Afrika'daki ülkelerde 2020'den bu yana askeri yönetimler ele geçirildi ve bu ülkelerin hepsi eski Fransız sömürgeleri. Bu ülkelerden bazıllarında Fransa'yı protesto eden büyük kalabalıklar gördük, ancak bu ülkelerde olanlar arasında gerçekten ne gibi bağlantılar kurabiliriz ve Fransa ve Rusya bunun neresinde yer alıyor?
Mali, Burkina Faso, Çad, Gine, Nijer ve Gabon’da ordunun sivil hükümeti kovmasının ardından, bu ülkeler askeri liderler tarafından yönetiliyor. Nijer ve Gabon bunların en yenileri. Bu ülkelerin hepsinde darbe liderlerinin halk tarafından desteklendiğini görüyoruz, ancak hepsinin sadece kamu yararı güdüsüyle hareket ettiği fikri pek çok gözlemcinin gözünde biraz basit kalıyor. Bu darbeleri büyük ölçüde alaycı bir güç oyunu olarak gerçekleştirdiler.
Bu altı ülkeler hepsi için geçerli basit karşılaştırmalar yapmak zor; her ülkenin kendine özgü bir bağlama sahip. Örneğin Gabon'da darbenin tetikleyicisi Başkan Ali Bongo'nun tartışmalı bir şekilde yeniden seçilmesiydi. Babası kendisinden önce onlarca yıl ülkeyi yönetmişti ve Bongo oylamaya hile karıştırmakla suçlanıyordu. Pek çok insan Bongo döneminin sonu olarak gördükleri bu durumu kutladı.
Demokratik yollarla seçilmiş bir liderdi; 2021'de seçilmesi ülkenin ilk sivilden sivile iktidar devriydi. Temmuz'daki darbenin bir açıklaması da bunun doğrudan bir güç mücadelesi olduğudur; zoom askeri liderlikte değişiklikler yapıyordu ve Rahman Ciani'den sonra generallerinden biri, işinin tehlikede olduğu söylentileri üzerine ona sırt çevirdi. Dolayısıyla, yerel bağlama ve her ülkedeki özel koşullara baktığınızda çeşitli darbeler arasında farklılıklar bulmak kolaydır, ancak neler olup bittiğini anlamamıza yardımcı olabilecek bazı ortak temalar da vardır.
İlk olarak, bu ülkelerdeki sivil hükümetlerin görevini yerine getiremediği hissi. Unutmayın, bunlar dünyanın en fakir ülkelerinden bazıları. Çoğu değerli doğal kaynaklara sahip. Örneğin Gabon ve Çad'da petrol, Nijer ve Mali'de uranyum, Gine ve Burkina Faso'da altın ve diğer madenler var. Ancak bu zenginlik sıradan insanlara ulaşmıyor. Demokratik elitlerin iktidarı ele alış biçimine karşı genel bir hayal kırıklığı söz konusu. Batı Afrika ve Orta Afrika'daki tüm bu darbelerin ortak noktası temelde ekonomik durgunluk, yolsuzluk ve güvensizliktir.
Bu da bizi ikinci temamıza getiriyor: bu ülkelerin karşı karşıya olduğu güvenlik sorunları. Özellikle Mali, Burkina Faso ve Nijer'de durum çok kötü; bu ülkelerin hepsi El Kaide ve IŞİD ile bağlantılı silahlı grupların kalesi haline gelen Sahel bölgesinde yer alıyor. Bir rapora göre, 2022 yılında dünya genelinde terörizmden kaynaklanan ölümlerin neredeyse yarısı Sahel'de meydana geldi. Bu rakam Güney Asya, Orta Doğu ve Kuzey Afrika'nın toplamından daha fazla. Sahel'de güvenlik ve insani kriz hızla artarken, halklar kendi hükümetlerinin beceriksizliği ve başarısızlıkları karşısında giderek daha sabırsız hale geldi.
Mali, Burkina Faso ve Nijer'de darbe liderleri iktidarı ele geçirme gerekçelerinin bir parçası olarak güvenlik durumunu öne sürdüler. Nijer'de söyledikleri şuydu: “Ne fark eder?”
Son ortak tema ise büyük bir tema olarak değerlendirebilir. Bu tema, Fransa'ya ve onun bölgedeki rolüne karşı muhalefetin yükselişi. Fransa buradaki eski sömürgeci güç, dolayısıyla kökleri köle ticaretine kadar uzanan bir sömürü geçmişine dayanan bir ilişkiden bahsediyoruz. Pek çok insan sömürünün durmadığını ve bazen yeni sömürgecilik olarak adlandırılan yeni yollarla devam ettiğini düşünüyor. Bu, Fransa'nın kendi siyasi ve ekonomik çıkarlarına öncelik verecek şekilde eski sömürgeleriyle eşit olmayan bir ilişki sürdürdüğü fikridir.
Sıklıkla gündeme gelen bir örnek, Fransız şirketlerinin bu ülkelerin doğal kaynaklarının çıkarılmasında nasıl yoğun bir şekilde yer aldığıdır; örneğin Nijer'in uranyum madenlerini işletmek ve Fransa'nın nükleer enerji santralleri için ihtiyaç duyduğu uranyumu çıkarmak gibi. Şimdi, bu ihracat Nijerya hükümeti için gelir yaratıyor. Fransa aynı zamanda bölgeye en çok yardım yapan ülkelerden biri, yani olup bitenlerin farklı katmanları var. Ancak yine de birçok kişinin Fransa'nın eski sömürgelerindeki aşırı etkisine karşı duyduğu tepki, son darbelerin birçoğunda gündeme gelen bir şey. Çünkü önceki sivil liderler genellikle Fransa ile fazla samimi olarak görülüyordu.
Fransa karşıtı ruh halinin bir başka boyutu da bahsettiğimiz Sahel'deki güvenlik tehdidiyle ilgilidir. Fransa oradaki silahlı gruplarla mücadele etmek üzere asker gönderen başlıca Batılı ülkelerden biri olmuştur. İlk olarak 2013 yılında Mali'ye asker gönderdi ve başlangıçta bazı başarılar elde etti, ancak Fransız botlarının sahada geçirdiği birkaç yıldan sonra bile işler pek iyiye gitmedi. Cihatçı gruplar yerel toplumdaki anlaşmazlıkları istismar ettikçe sahada daha da güçlendiler. Dolayısıyla, insanlar Fransa'nın müdahalesini gördüler ve sonra noktaları birleştirdiler ve 'Müdahale ettiniz ama işler aslında daha da kötüye gitti' dediler.
İnsanlar Fransa'nın ikili oynadığını, bu çatışmaları beslediğini ve bundan fayda sağlamaya çalıştığını görmeye başladı. Elbette bunun bir kanıtı yok ama bölgedeki pek çok insan buna inanıyor. Bu, darbe liderlerinin birçoğunun da kendi avantajlarına kullandıkları bir anlatı. Halkın desteğini kazanmak için kendilerini oldukça sıkı bir şekilde Fransız karşıtı, sömürge karşıtı tarafa yerleştirdiler.
Bu askeri gruplar rüzgarın hangi yönden estiğini gördüler ve Fransız karşıtı duyguları kendi güvenilirliklerini arttırmak için kullandılar. Mali ve Burkina Faso'daki liderler tüm Fransız askerlerini geri çağırırken Nijer'deki liderler de Fransa'nın oradaki bir buçuk bin Fransız askerini geri çekmesini istedi.
Şimdi, Fransa'ya yöneltildiğini gördüğümüz bu öfkeye paralel olarak, devam eden başka bir şey daha var ve bu da Rusya'ya artan destek. Bazı darbelerden sonra Rus bayrakları sallayan büyük kalabalıklar da gördük. Fransa'nın itildiği yerde bu boşluk Rusya tarafından dolduruldu.
Rusya'nın Soğuk Savaş'tan bu yana Afrika devletlerine kur yapma konusunda uzun bir geçmişi var ve o dönemde bile müdahalelerinin bir kısmı sömürgecilik karşıtı bir retorikle ifade ediliyordu. Bence Rusya'nın nüfuzunu arttırmasının ana yollarından biri, Rus hükümetiyle bağları olan özel bir askeri şirket olan Wagner grubu aracılığıyla olmuştur. Bu şirket hükümetlere genellikle doğal kaynaklara erişim karşılığında asker sağlıyor.
Wagner grubu sadece bir paralı asker grubu değil; aynı zamanda bir tomrukçuluk şirketi, aynı zamanda bir bilgi iletişim şirketi, madencilik şirketi; aynı zamanda Batı'ya alternatif ortaklıklar arayan bölgedeki bu hükümetler için bir amaca hizmet ediyor. Wagner, 2021'den beri Mali de dahil olmak üzere birçok Afrika ülkesinde faaliyet gösteriyor. Buradaki darbe liderleri Sahel'deki silahlı gruplara karşı savaşmaları için Wagner'in paralı askerlerini getirdiler.
Burkina Faso ve Nijer'de de askeri liderlerin Wagner güçlerini getirdiğinden bahsediliyor, ancak şu ana kadar bu konuda herhangi bir doğrulama yapılmadı. Wagner'in lideri Evgeni Pogosian'ın Rusya'da bir uçak kazasında hayatını kaybetmesinin ardından Wagner grubunun Afrika'daki geleceğini tahmin etmek çok daha zor hale geldi. Pek çok kişi Başkan Putin'in, Pogosian'ın Haziran ayında Rus devletine karşı başlattığı isyanın intikamını almak için bu kazayı düzenlemiş olabileceğinden şüpheleniyor. Kremlin Pogosian'ın ölümünde herhangi bir rol oynadığını reddetti.
Dolayısıyla Batı ve Orta Afrika'daki tüm bu darbelerle oynayan güçlere baktığınızda, çok şey olduğunu görürsünüz. Her ülkenin kendi iç meseleleri var; Sahel'deki güvenlik sorunları gibi bölgesel meseleler var. Bir de daha büyük jeopolitik güçler var: Fransa'ya karşı baskı ve Rusya'nın nüfuzunu arttırma hırsı. Tüm bunlar darbelerin havada uçuştuğu hissini yaratıyor ve asıl soru başka ülkelerin de bunu takip edip etmeyeceği."
Sudan (Nisan 2019): Nisan 2019'daki Sudan darbesi, demokratik reformlar talep eden yaygın protestoların etkisiyle Devlet Başkanı Ömer El Beşir'in otuz yıllık iktidarının sonu oldu. Ordunun müdahalesi, sivil liderliğindeki bir hükümet için umutlara yol açtı, ancak geçiş süreci zorluklarla dolu oldu ve kalıcı demokratik değişime giden karmaşık yolu ortaya çıkardı.
Mali (Ağustos 2020): Mali'deki darbe, Cumhurbaşkanı İbrahim Boubacar Keïta'nın yolsuzluk ve kötü yönetim iddialarına karşı yapılan protestoların ortasında gerçekleşti. Bazıları Keïta'nın görevden alınmasını kutlarken, darbe demokratik kurumların kırılganlığını ve bölgenin siyasi çalkantılara karşı hassasiyetini gözler önüne serdi.
Gine (Eylül 2021): Gine'de ordu liderliğindeki bir darbe, tartışmalı üçüncü döneminin ardından Devlet Başkanı Alpha Condé'yi görevden aldı. Darbe, Batı Afrika'da demokratik yönetişim ve siyasi geçişlerde askeri müdahalenin rolü hakkında soruları gündeme getirdi.
Çad (Nisan 2021): Çad, Devlet Başkanı Idriss Déby'nin ani ölümünün ardından bir darbe girişimiyle karşı karşıya kaldı ve uzun süredir görevde olan liderlere sahip ülkelerde siyasi geçiş ve halefiyetin zorluklarını ortaya koydu.
Madagaskar (Mayıs 2021): Madagaskar, altta yatan siyasi gerilimleri ortaya çıkaran bir darbe girişimi yaşadı ve istikrarsızlığın göreceli bir siyasi istikrar geçmişine sahip ülkelerde bile ortaya çıkabileceğini vurguladı.
Bu darbelerin ülkeler ve bir bütün olarak bölge üzerindeki siyasi, sosyal ve ekonomik etkileri.
Siyasi Etkiler:
Demokrasinin Aşınması: Darbeler genellikle demokratik süreçlerin ve kurumların askıya alınmasıyla sonuçlanır. Mali ve Sudan gibi demokratik geçişlerin yaşandığı ülkelerde darbeler demokratik yönetime giden yolu kesintiye uğratmıştır. Bu durum demokratik kurumların güvenilirliğini zedeleyebilir ve demokratik norm ve uygulamaların inşasında ilerlemeyi geciktirebilir.
Siyasi İstikrarsızlık: Darbeler sıklıkla iktidar boşluğuna ve kontrol mücadelelerine yol açtığından siyasi istikrarsızlığa katkıda bulunur. Bu güç mücadeleleri, 2020 darbesinin ardından devam eden güvenlik sorunlarıyla mücadele eden Mali'de görüldüğü gibi, uzun süreli çatışmalara ve hatta iç savaşlara dönüşebilir.
Otoriter Yönetim: Bazı durumlarda darbe liderleri iktidarı konsolide ederek askeri veya otoriter rejimler kurarlar. Demokratik yönetişimden uzaklaşılması insan hakları ihlallerine, sivil özgürlüklerin kısıtlanmasına ve siyasi katılımın sınırlanmasına yol açabilir.
Sosyal Etkiler:
İnsan Hakları Kaygıları: Darbeler genellikle keyfi tutuklamalar, ifade özgürlüğünün bastırılması ve sivillere yönelik şiddet de dahil olmak üzere insan hakları ihlalleriyle sonuçlanır. Bu durum, toplumda korku ve güvensizliği besleyerek halk üzerinde kalıcı bir etki yaratabilir.
Yerinden Edilme ve Göç: Darbelerden kaynaklanan siyasi istikrarsızlık ülke içinde yerinden edilmeye ve dış göçe yol açabilir. İnsanlar şiddet veya güvensizlik nedeniyle evlerini terk edebilir, bu da etkilenen ülkelerde insani krizlere katkıda bulunur ve komşu ülkeleri zorlar.
Ekonomik Etkiler:
Yatırım ve Yardım: Darbeler genellikle yabancı yatırım ve yardımların azalmasına neden olur. Uluslararası ortaklar darbeyle bağlantılı istikrarsızlığa tepki olarak yaptırımlar uygulayabilir veya ekonomik desteği azaltabilir, bu da ekonomik kalkınma ve toparlanma çabalarını etkiler.
Kaynak Sapması: Darbeler sonrasında hükümetler kaynakları güvenlik ve askeri harcamalara yönlendirerek sağlık, eğitim ve altyapı geliştirme gibi temel sosyal hizmetlerden uzaklaştırabilir.
Ekonomik Belirsizlik: Darbeler ekonomik belirsizlik yaratarak hem yerli hem de yabancı yatırımları caydırır. İşletmeler siyasi açıdan istikrarsız ortamlarda faaliyet göstermekte tereddüt edebilir, bu da ekonomik büyüme ve iş fırsatlarının azalmasına yol açar.
Bölgesel Etkiler:
Bölgesel İstikrarsızlık: Mali'nin Sahel'deki bölgesel güvenlik üzerindeki etkisinde görüldüğü gibi, darbeyle bağlantılı istikrarsızlık komşu ülkelere de sıçrayabilir. Bu istikrarsızlık bölgesel çatışmaları şiddetlendirebilir, sınır ötesi ticareti zorlaştırabilir ve diplomatik ilişkileri gerebilir.
Mülteci Akışları: Bölgesel komşular siyasi istikrarsızlıktan kaçan mülteci akınıyla karşı karşıya kalabilir ve bu da ev sahibi ülkelerin kaynaklarına ve altyapısına yük getirebilir.
Bölgesel Örgütler: Afrika Birliği (AU) ve Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) gibi bölgesel örgütler darbelere genellikle suç işleyen ülkeyi askıya alarak veya yaptırım uygulayarak karşılık verir. Bu örgütler çatışmalarda arabuluculuk yapmak ve barışçıl çözümler aramak konusunda önemli bir rol oynamaktadır.
Komşu ülkeler ve küresel örgütler gibi uluslararası aktörlerin bu darbelere nasıl tepki verdiği
Küresel Kuruluşlar:
Afrika Birliği (AU): Afrika Birliği darbelere karşı güçlü bir duruş sergiler ve genellikle darbeden etkilenen ülkenin üyeliğini anayasal düzen yeniden tesis edilene kadar askıya alır. AU, sivil yönetime hızlı bir şekilde dönülmesi gerektiğini vurgulayarak, arabuluculuk yapmak ve darbe liderleriyle temas kurmak için diplomatik misyonlar görevlendirebilir.
Birleşmiş Milletler (BM): BM darbeleri kınayan ve demokratik yönetişimin yeniden tesis edilmesine yönelik çabaları destekleyen kararlar veya açıklamalar yayınlayabilir. Bölgede mevcutsa barışı koruma misyonları, görevlerini darbelerden kaynaklanan yeni güvenlik dinamiklerini ele alacak şekilde uyarlayabilir.
Afrika'daki Son Darbelerin Arkasındaki Ortak Temalar ve Sebepler
Siyasi İstikrarsızlık: Siyasi istikrarsızlık, darbelerin yaşandığı ülkelerde tekrar eden bir temadır. Zayıf yönetişim, siyasi kargaşa geçmişi ve siyasi kurumlara güven eksikliği darbe girişimlerine elverişli bir ortam yaratabilir.
Liderlik Sorunları: Otoriter yönetim, başkanlık süresini uzatma girişimleri veya etkisiz liderlik algısı gibi liderlik sorunları darbeleri tetikleyen unsurlar olmuştur. Görev sürelerini aşan veya otoriter eğilimler gösteren liderler hem ordudan hem de sivil toplumdan dirençle karşılaşabilir.
Ekonomik Zorluklar: Yüksek işsizlik, enflasyon ve ekonomik eşitsizlik gibi ekonomik zorluklar halk arasında hoşnutsuzluğu körükleyebilir. Darbeler, liderlikteki bir değişikliğin ekonomik koşulların iyileşmesine yol açabileceği inancından kaynaklanabilir.
Yolsuzluk ve Kötü Yönetim: Yolsuzluk ve kamu kaynaklarının kötü yönetimi halkın hükümete olan güvenini sarsabilir. Yolsuzluk suçlamaları veya yönetici elit içinde yaygın bir yolsuzluk algısı, yolsuzluğun kökünü kazıma sözü veren darbecileri motive edebilir.
Askeri Şikayetler: Düşük maaş, terfi eksikliği veya askeri operasyonlarla ilgili şikayetler gibi ordu içindeki memnuniyetsizlikler, ordunun darbelere karışmasına yol açabilir. Askeri liderler kendilerini ulusal istikrarın koruyucuları olarak algılayabilirler.
Etnik ve Dini Bölünmeler: Etnik ve dini bölünmeler siyasi aktörler tarafından istismar edilerek istikrarsızlığa yol açabilir. Darbe girişimleri etnik veya mezhepsel şikayetler veya dışlanma korkuları tarafından yönlendirilebilir.
Dış Müdahale: Komşu ülkeler, küresel güçler veya devlet dışı aktörler de dahil olmak üzere dış aktörlerin müdahalesi darbe dinamiklerini etkileyebilir. Dış aktörlerin desteği veya muhalefeti darbe girişimlerinin sonucunu şekillendirebilir.
Referanslar:
Al Jazeera Africa (www.aljazeera.com/news/africa)The
Guardian Africa (www.theguardian.com/world/africa)Africanews (www.africanews.com)
African Arguments (www.africanarguments.org)
AllAfrica (www.allafrica.com)
International Crisis Group (www.crisisgroup.org)www.bbc.com/africa(www.reuters.com/subjects/africa)(www.issafrica.org).