Adları
Emaziğ(Amazigh) çoğul haliyle İmaziğen/Emaziğler (İmazighen) diğer bir adıyla Berberiler Kuzey Afrika’nın bilinen en eski halkı olarak kabul edilir. Tamazight dil ve lehçelerine ve Tifinagh alfabesine sahip olan bu halk dağınık topluluklar halinde Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mısır, Mali, Nijer, Burkina Faso ve Moritanya’da yaşamaktadır.[i]
Emaziğleri ifade etmek için tarih boyunca pek çok ad kullanılmıştır. Eski kaynaklarda onlara atıfla pek çok adlandırma olduğu gibi Emaziğ çatısı altında bulundukları kabilelere veya coğrafi bölgelere göre de anılmaktadırlar.Kelime olarak emaziğ, soylu ve özgür insan anlamlarına gelmektedir.[ii] Çoğul hali İmaziğen, dişil hali Tamazight ve çoğulu tamaziğiyyin’dir.[iii] Emaziğlere dair en eski adlandırma M.Ö. 1227 yılında Eski Firavun dönemi Mısır hiyeroglif yazıtlarında yer alan Lebu, Meşveş ve Tenehu şeklindedir.[iv] 3.Ramses dönemi mısırlılar komşuları olan bu halka Maşuş[v] dediler. Ayrıca Yunan ve Latin kaynaklarda Mazyes, Maxyes, Mazax, Mazaces, Mazikes olarak da geçmiştir. Bu isimler Numidya halkı yani İmazighen için kullanıldı. Diğer adlandırmalar ise Libu ve İfri/Efriki’dir.[vi]
Emaziğ kelimesi fonetik çeşitlilik sebebiyle de bölgeden bölgeye halk tarafından da farklı şekillerde telaffuz edilir. Bu çeşitlilik Ahaggar’da İmuhag/Temaheg, Cezayir ve Fas’ta Amazigh, Aïr’de Amaceg/Temacek ve Adrar ve Sahraaltı’nda Amaşek/Temaşek şeklindedir.[vii]
Berberi adı ise Yunan kaynaklarında Barbaroi, Latin kaynaklarda Barbari olarak geçmektedir. Yunan ve Latin dünyasının dışında bir halk oldukları için bu şekilde adlandırılmışlardır. Romalılar kendilerine karşı direnen bölge halkına Barbaros demişlerdir. Araplar bu toprakları fethettiklerinde Barbaros kelimesini Berberi olarak alıp kullanmışlardır.[viii]
Vatanları
Vatanları doğuda Mısır’ın Siwa vahasından batıda Kanarya Adaları’na, kuzeyde Akdeniz’den güneyde Mali ve Burkina Faso’ya kadar olan alanı kapsar.[ix] Tarihi süreç içerisinde sultanlıklar ve devletler kuran bu halk bulundukları bölgeyi etkilemiş ve etkilenmiş, İslam’ın yayılışı ve Arapların bu coğrafyaya yerleşmesi neticesinde Araplaşmış ve günümüzde dil ve kültürleriyle bulundukları devletlerin çatısı altında kendi kimliklerini sürdürmektedirler.
Emaziğlerin asılları hakkında Kuzey Afrika’nın yerli halkı oldukları, Kuzey Afrika’ya doğudan geldikleri (Yemen veya Filistin-Lübnan sahilleri) veya anayurtlarının Ege bölgesi olduğu şeklinde çeşitli görüşler vardır.[x] Ancak gerçekleştirilen arkeolojik kazılar ilk görüşü haklı çıkarmaktadır. Prof. Muhammed Şefik de Emaziğlerin doğulu veya Avrupalı olduklarını ileri süren görüşlerin ilmi temele dayanmadığını siyasi olduğunu ifade etmektedir.[xi]
Kabileler, Gruplar ve Diller
Emaziğler homojen bir yapıdan çok tek bir ulus oluşturamayacak kadar dağılmış gruplar halinde yaşar ve çeşitli kabilelerden oluşmaktadır. Bu kabilelerin tanımladığı topluluklar ve bunlara tekabül eden adlar zaman içerisinde değişiklikler göstermiştir.
Emaziğler günümüzde konuştukları lehçeye göre çeşitli gruplara ayrılırlar. Afro-Asya dil ailesine mensup olan Tamazight dili yaklaşık 30 lehçeden oluşur.[xii]Emaziğ dilleri ve yaşadıkları bölgeler şu şekildedir. Tamazight (Fas Orta Atlas), Tachilhit (Fas’ın güneydoğusu), Tarifit (Rif bölgesi), Chenoua (Cezayir Şerşal), Kabyle (Cezayir’in kuzeybatısı), Shawiya (Cezayir Aures), Mzab-Ouargla (Cezayir), Nafusi (Libya ve Tunus), Ghademes (Libya), Siwi (Mısır Siwa vahası), Tevarıklar (Cezayir, Mali ve Nijer’in Sahra bölgeler), Zenega (Moritanya) ve Guanche (Kanarya adaları).[xiii]
Emaziğler, Tifinağ (Tifinagh) alfabesine sahiptir. Tifinağ, sağdan sola, soldan sağa ve dönemeçli olmak üzere üç çeşit yazı sistemini barındırır. Bu alfabede bulunan en eski yazıt M.Ö. 6.yy’a aittir. Terim olarak Adrar Berbericesinde “yazmak” anlamına gelen “afey” fiilinden türetilmiştir.[xiv]
[i] Michael Brett, “Berber”, EncylopaediaBritannica, https://www.britannica.com/topic/Berber [Erişim Tarihi: 10.02.2021]. [ii]حنفيبنعيسى,الأمازيغ (البربر)http://www.arab-ency.com.sy/detail/1040 [Erişim Tarihi:11.02.2021]. [iii]إبراهيم الحيدري, الامازيغ - أصلهم وموطنهم ولغتهم,https://elaph.com/Web/opinion/2011/5/658880.html[Erişim Tarihi: 11.02.2021]. [iv] Lamine Tamssaout, “Berberî Dilinin Kabil Ağzında Türk Algısı Ve Türkçe Söz Varlığı”, (Yüksek Lisans Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi, 2019), s.23 [v] O dönem Mısırlılar ze ve ğe harfleri yerine şe harfini kullanmışlardır. Bu sebeple Maşuş, Macuğ olarak okunabilir. Bu Emaziğ kelimesinin tarihçesi bakımından önemli bir bilgidir. Bknz: محمد شفيق, ثلالث و ثلاثين قرن من تاريخ الأمازيغيين, دار النشر: تاوالت, ص9 [vi]محمد شفيق,ثلالث و ثلاثين قرن من تاريخ الأمازيغيين, دار النشر: تاوالت, ص9-10 [vii]HsainIlahiane, Historical Dictionary of theBerbers (imazighen), TheScarecrowPress, 2006, Oxford, s. xxx [viii]Hakkı Dursun Yıldız, "Berberîler", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/berberiler[Erişim Tarihi: 17.02.2021]. [ix]محمد حماس, ملامح من تاريخ بلاد الأمازيغ, مجلة المعارف للبحوث و الدراسات التاريخية, مجلة دورية دولية محكومة, العدد 4, 2016, ص 180 [x] İsmail Hakkı Atçeken. Berberîler Ve Hicrî I. Yüzyıl İslâm Fetihlerindeki Rolü. İSTEM, 2003, sayı:2: s.82. [xi]محمد شفيق,ثلالث و ثلاثين قرن من تاريخ الأمازيغيين, دار النشر: تاوالت, ص19 [xii] Lamine Tamssaout, a.g.e., s.49-50 [xiii]JeffreyHeath, A Grammer Of Tamashek (Tuareg Of Mali), Walter de Gruyter, 2011 [xiv] Lamine Tamssaout, a.g.e., s.24-27