Öz
Türkiye’nin daha modern diplomasiye yönelmesi ile birlikte Türkiye- Afrika ilişkileri gelişmiş ve Türkiye dış politikada varlığını göstermeye başlamıştır. Yeni dünya düzeninin sağladığı yeni metotlar ile Türkiye kendi çıkarları doğrultusunda kamu diplomasisi dilini kullanmaya başlamıştır. Kamu diplomasisinin hedefi ülke hakkında oluşan önyargıları yıkmaktır. Türkiye sahip olduğu değerleri anlatabilmek için kamu diplomasisine başvurmuştur. Afrika kıtasındaki varlığını kamu diplomasisi faaliyetleri ile ispatlamasında Türkiye’deki kamu kurum ve kuruluşları etkili olmuştur. Kamu diplomasisi, yumuşak gücün bir unsuru olduğundan ikna dili kullanılmıştır. Türkiye’nin yumuşak gücünün en belirgin unsuru insani diplomasi faaliyetleridir ve bu faaliyetler insan hayatının yaşam kalitesini baz almaktadır. Kamu diplomasisi kurumu olan TİKA Somali’de eğitimden sağlığa, tarımdan hayvancılığa pek çok faaliyet gerçekleştirmiştir ve halen gerçekleştirmeye devam etmektedir. Bu faaliyetler Somali’nin altyapısını güçlendirmiş ve kalkınmasına yardımcı olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kamu diplomasisi, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı faaliyetleri, Somali, Dış politika
1. Giriş
Afrika’nın önemi Türkiye için çeşitli alanlarda artmıştır. Türkiye’nin Afrika politikası, siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel alanlarda ilerlemiştir. Bu alanlardaki yakınlaşmalar ile birlikte Türkiye, Afrika ülkelerinde büyükelçiliklerimizin açılmasına önem vermiştir. 2002 yılında Afrika’da 12 büyükelçimiz bulunurken 2022 yılında bu sayı 44’e yükselmiştir. 20 yıldaki bu artış Türkiye’nin Afrika kıtasındaki varlığını ve kalıcılığını göstermektedir. Afrika ülkeleriyle diplomatik ilişkilerin kurulması Türkiye- Afrika ilişkilerini güçlendirmiş ve geliştirmiştir. İki ülke arasında siyasi gelişmelerde Sayın Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan’ın Afrika ziyaretlerinin de payı büyüktür. Cumhurbaşkanımız, başbakanlık dönemi ziyaretleri de dahil olmak üzere 31 Afrika ülkesine ziyaret gerçekleştirmiştir. İlişkilerimiz sağlamlaşmasının bir diğer göstergesi ise Afrika ile birlikte gelişen ekonomik ilişkilerimizin rakamlara yansımış olmasıdır. Türkiye’nin Afrika ile ticaret hacmi 2003 yılında yaklaşık 5 milyar dolar seviyesinde iken 2021 yılı sonu itibariyle yaklaşık 34 milyon dolar seviyesine çıkmıştır (Dışişleri Bakanlığı). Türkiye Afrika politikasında 1998’de “Afrika Eylem Planı”, 2005’te “Afrika Yılı” ve 2008’de “Türkiye-Afrika Ortaklığı Zirvesi” ile de önemli adımlar atmıştır. Bu artan ilgi ve yakınlaşma sebebiyle kamu diplomasisi alanında Türkiye- Afrika ilişkileri bağlamında Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı’nın (TİKA) Somali faaliyetlerini incelemenin faydalı olacağı düşünülmektedir.
2. Kamu Diplomasisi Kavramı
Kamu diplomasisi, geleneksel diplomasiden ziyade yeni dünya düzeninde yerini almış ve yeni dünya düzeninin bir parçası haline gelmiştir. Kamu diplomasisi kavramını ilk kez 1965 yılında Tufts Üniversitesi Fletcher Hukuk ve Diplomasi Okulu dekanı Edmund Gullion kullanmıştır (Cull, 2008). Ayrıca Edmund Gullion kamu diplomasisini “bilgi ve fikirlerin uluslar ötesi akışı” olarak değerlendirmiştir (Kocabıyık, 2019, s. 165). Devletler sadece klasik diplomasi metotlarını kullanarak istedikleri sonuçları elde edememişlerdir ve kamu diplomasisi yöntemlerini kullanmak için adım atmaya başlamışlardır. Kamu diplomasisi kavramı geleneksel diplomasi dışında kalan bölümleri kapsar. Kamu diplomasisi tanımına genel çerçevede bakıldığında, bir ülkenin hükümetinin bir hedefe yönelik olarak devlet ya da devlet dışı aktörler tarafından diğer ülkelerin halklarıyla olan bir iletişim süreci olarak tanımlanabilir. İlk kez Joseph Nye tarafından ortaya atılan (1990) yumuşak güç (soft power) kavramı, kamu diplomasisi faktörlerinden biri olarak karşımıza çıkar. Yumuşak gücü sert güçten ayıran en önemli husus, yumuşak gücün iknayı ve rızayı kullanmasıdır. Kamu diplomasisinde yumuşak güç kavramları kullanıldığı için yumuşak güç kavramı, kamu diplomasisi kavramını kapsar. Kamu diplomasisini yumuşak gücün bir alt basamağı olarak nitelendirebiliriz. Kamu diplomasisinde hedef kitle yabancı kamuoyudur ve onların yaklaşımlarını kendi avantajına yönelik olarak etkileme amacı vardır. Kamu diplomasisini kendini anlatarak ve toplumlar tarafınca anlaşılarak kamuoyunu şekillendirme politikası olarak da açıklanabilir. Bu bağlamda kamu diplomasisi, insandan insana bir köprü oluşturur. Bireyler, yabancı halklarla hızlı ve kolay bir şekilde iletişime geçebilmeleri nedeniyle önemli bir kamu diplomasi aktörü haline gelmişlerdir (İletişim Başkanlığı, 2022, s. 18).
Kamu diplomasisi, yanlış algıları ortadan kaldırmayı ve ortak paydada buluşmayı hedeflemektedir. Aynı zamanda ülkenin imajını parlatmayı, bilinirliğini ve güvenilirliğini arttırmaya çalışır (Kılıçoğlu, Yılmaz, 2017). Kamu diplomasisi, ülkeyi dış politikada üst seviyelere çıkarmayı hedeflemektedir. Kamu diplomasisi kavramı bile çok geniş bir konu iken kamu diplomasisi faaliyetleri daha geniş bir konudur. Kamu diplomasisi faaliyetleri, bir hükümetin diğer ülkelerin halkları tarafından tanınması ve sempati kazanması ile halkların yaklaşımlarını olumlu yönde etkileme amacı olan etkinliklerin tamamı olarak tanımlanabilir. Devletlerin başvurduğu kamu diplomasisi uygulama alanlarından başlıcaları olarak Eğitim Diplomasisi, Kültürel Diplomasi, Dijital Diplomasi, Gastrodiplomasi, İnsani Diplomasi, Sağlık Diplomasisi, Vatandaş Diplomasisi, Spor Diplomasisi, Uluslararası Yayıncılıktan bahsedilebilir (İletişim Başkanlığı, 2022, s. 19). Kamu diplomasisi faaliyetleri devlet ve devlet dışı aktörlerle ilişkilidir. Kamu diplomasisinin devlet aktörleri, uluslararası kamuoyuna ulaşmak üzere devlet tarafından finansmanı sağlanan, sınırları kanunlarla belirlenen ve hedef kitle ile ilişki inşa eden, devlet adına kamu diplomasisi faaliyetlerini yürütmeye yetkili olan aktörlerdir (İletişim Başkanlığı, 2022, s.17). Küreselleşme ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmelerle birlikte kamu diplomasisi alanında çok sayıda devlet dışı aktör ortaya çıkmış, bu aktörler devletlerden bağımsız olarak çalışmalarını yürütmeye başlamıştır (İletişim Başkanlığı, 2022, s. 17). Devletin yumuşak güç faaliyetlerinin dış politikaya yansımış halini devlet dışı aktörler olarak tanımlayabiliriz. Devlet dışı aktörleri ise sivil toplum örgütleri, üniversiteler, medya ve haber ajansları, uluslararası örgütler, kanaat önderleri, özel sektör temsilcileri ve küresel işletmeler, baskı grupları ve bireyler olarak açıklayabiliriz.
3. Türkiye’nin Afrika Kamu Diplomasisi
Kamu diplomasisi Türkiye’nin Afrika’ya yönelik olan dış politikasında en önemli unsur olmuştur. Türkiye’nin önderliğinde Türkiye- Afrika ilişkilerini güçlendirmek amacıyla 1998 yılında ‘Afrika’ya Açılım Eylem Planı’ açılım politikası başlatılmıştır. Türkiye’nin ‘Afrika’ya Açılım Eylem Planı’ ile dış politikada etkin bir rol almayı, uluslararası bağlamda bilinir olmayı hedeflemiştir. ‘Afrika’ya Açılım Eylem Planı’ ile birlikte Afrika ülkeleriyle ilişkilerin ileri boyuta taşınması çeşitli alanlarda gerçekleşmiştir. Bu alanlarda ise Afrika ülkelerindeki büyükelçiliklerin sayısının artırılması, Afrika ülkeleri ile karşılıklı ziyaretler gerçekleştirilmesi, uluslararası örgütler aracılığıyla Afrika ülkeleri ile temasların artırılması ve kıtadaki ülkelere insani yardım yapılması gibi siyasi alanların yanı sıra ticari ilişkilerin artırılması amacıyla kıtadaki ülkelerle ticaret ve vergi anlaşmaları imzalanması yer almaktaydı (Elem Eyrice Tepeciklioğlu, Ali Onur Tepeciklioğlu, Betül Aydoğan Ünal, 2018, s. 609).
Eylem Planı’nın kabulünden sonraki 20 yıllık zaman dilimi içerisinde bu alanların uygulanmasında önemli adımlar atılmıştır. Fakat Eylem Planı’nda yer alan maddeleri hemen uygulamak o dönemdeki ekonomik krizler ve iç sorunlar nedeniyle tam anlamıyla mümkün olmamıştır. 2002 genel seçimleriyle iktidara gelen AK Parti hükümeti, Afrika’ya farklı bir bakış açısı ile bakmış ve ayrı bir önem vermiştir. 2005 yılında Afrika Birliği’ne gözlemci üye olmamız ile birlikte Açılım Politikamız hız kazanmıştır. Açılım süreci kapsamında kıta ülkeleriyle öncelikle siyasi ilişkiler olmak üzere ticaret, yatırımlar, kültürel projeler, güvenlik ve askeri iş birliği ve kalkınma projeleri gibi birçok alanda önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Başarı ile tamamlanmış olan Afrika’ya açılım Eylem Planı yerini 2013 tarihinde Afrika Ortaklık Politikası’na bırakmıştır. Türkiye kamu diplomasisi kurumları ile birlikte yürüttüğü faaliyetler ile de Afrika’da varlığını artırmıştır. Türkiye’nin başlıca kamu ve kuruluşlarına Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Yunus Emre Enstitüsü (YEE), Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı (YTB), Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), Türk Kızılay, Türkiye Maarif Vakfı, Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB), Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT), Anadolu Ajansı (AA), Türk Hava Yolları (THY) (İletişim Başkanlığı, 2022) örnek verilebilir.
4. Kamu Diplomasisi Kurumu Olarak Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA)
Türkiye kamu diplomasisi alanında, 2000’li yılların başından itibaren aktif rol almıştır ve çok yönlü bir dış politikaya sahip olma amacı gütmüştür. 1992 yılında kurulan Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), bu aktifliğin en önemli parçasından biri olmuştur. Sovyetler sonrası dönemin Türk dünyasına yönelik bir kurum olarak kurulan TİKA, AK Parti döneminde bir değişim geçirmiştir ( Kılıçoğlu, Yılmaz, 2017, s.171). 2011 yılına gelindiğinde dinamik dış politika yönelimlerimiz, küresel ve bölgesel düzeyde yaşanan büyük değişimlerin itici etkisi ve kalkınma iş birliği sürecinin etkinliğinin artırılabilmesi amacı ile Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın organizasyon yapısı gözden geçirilmiş ve TİKA yeniden yapılandırılmıştır (TİKA). Değişen dış politika görüşü ile TİKA’nın çalışma alanı genişlemiştir. TİKA, dış politikayı aktif hale getirmeyi amaçlamış ve Türkiye’nin imkanlarını bu amaç doğrultusunda kullanmıştır.
TİKA misyonunu, “Türkiye’nin uluslararası kalkınma iş birliği faaliyetleri çerçevesinde, ülkelerin ekonomik, sosyal ve insani kalkınma süreçlerini destekleyecek, ortak tarihi ve kültürel mirasımızı geleceğe taşıyacak sürdürülebilir proje ve faaliyetler gerçekleştirmek.” olarak tanımlar (TİKA). Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı bugün 60 ülkede 62 Program Koordinasyon Ofisi ile 150 ülkede faaliyet göstermektedir (TİKA). Afrika’daki ilk ofisini ise 2005’te Etiyopya’da açan TİKA, 15 yıl içinde Afrika’daki ofis sayısını 22’ye çıkarmıştır. Tiran Avrupa Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Enri Hide TİKA için, "TİKA, Türkiye’nin sahip olduğu en iyi kamu diplomasisi aracıdır" ifadelerini kullanmıştır (TİKA, 2016).
5. Türk İş birliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı’nın (TİKA) Somali Faaliyetleri
TİKA Somali’de son 11 yıldır aktif olarak hizmet vermektedir. TİKA’nın Somali faaliyetleri çok çeşitli alanlarda gerçekleşmektedir ve bu alanlar arasında sağlık, eğitim ve tarım büyük önem arz etmektedir. TİKA Somali Koordinatörü Turus, TİKA’nın 11 yıldır Somali’de faaliyet gösterdiğini, nitelikli birikim gücünü sağlıkta, tarımda, çevrede, insan hayatına dokunan her alanda yansıtarak çok sayıda proje ve faaliyet gerçekleştirildiğini belirtti (TİKA, 2023). TİKA’nın Somali’deki faaliyetleri sayesinde Türkiye dış politikada daha görünür hale geldi ve TİKA, Somali’nin kalkınmasında büyük rol aldı.
5.1. Somali Sağlık Faaliyetleri
İç savaş nedeniyle 1990’lı yılların başında aralıklı olarak kapanan Digfer Hastanesi’nin altyapısının yenilenmesi için Somali Federal Hükümeti 2013 yılında Türk yetkililerle anlaşmaya vardı. TİKA tarafından 12 Mayıs 2012 tarihinde hastanenin inşaatı başlatılmıştır ve 14 Eylül 2013 tarihinde tamamlanmıştır. Ağustos 2014 tarihinden itibaren hizmet vermeye başlamıştır (Sağlık Bakanlığı, 2022). 25 Ocak 2015 tarihinde Sayın Cumhurbaşkanımızın Somali’nin başkenti Mogadişu’da açılışını yaptığı Türkiye Recep Tayyip Erdoğan Eğitim ve Araştırma Hastanesi, 250 yatak kapasitesine sahiptir. Aylık 32 bin başvuru alan hastane, tedavi etmenin yanı sıra doktor, hemşire ve sağlık personeli yetiştirmeye de önem göstermektedir. Hastane Başhekimi Uzm. Dr. Aşır Eraslan, birinci amaçlarının Somalili doktorlara eğitim vermek olduğunu, ülkede tıp fakültesi olmasına rağmen uzmanlık eğitimi veren hiçbir kurumun olmadığını dile getirmiştir (Aktaş, AA, 2022). TİKA iş birliğiyle uluslararası standartlarda eğitim veren hastane, ülkenin sağlık altyapısının gelişmesinde büyük rol almıştır. Eğitim ve Araştırma Hastanesi Somali halkına hizmet etmekle kalmayıp çevre ülkelerin vatandaşlarına da hizmet vermektedir. Kenya, Cibuti ve Etiyopya’dan birçok hasta bu hastaneyi ziyaret etmektedir. Hastane hizmet vermeye başladığından itibaren 35 bin ameliyat yapılmıştır (2022). Bu hastane, sağlık altyapısının neredeyse yok olduğu Somali’de halkın ihtiyaçlarına cevap vererek yeni bir umut kaynağı olmuştur. Kapasite ve teknoloji bakımından Doğu Afrika’nın en modern hastanelerinden biri konuma gelmiştir (MSÜ, 2019, s.60). TİKA tarafınca projelendirilip inşa edilen hastane, 5 yıl süreyle iki ülke tarafından müşterek işletilecek ve bu süre sonunda Somali'ye bedelsiz devredilecektir (TİKA, Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu, 2018, s. 54).
Mogadişu’da bulunan, yılda yaklaşık 9 bin çocuğun doğduğu ve 60 bin hastanın tedavi olduğu 1976 yılında kurulan Banadır Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi’nde hasta kayıt işlemleri bugüne kadar defter kaydı şeklinde takip ediliyor ve bu durum hastaların tıbbi durumlarını takip etmede ciddi sorunlara sebebiyet veriyordu (TİKA, 2023). Özellikle düşük gelirli ailelere hizmet veren hastaneye TİKA tarafından hasta takip ve yönetim sistemi kuruldu. Böylece hastanenin hasta kayıtları hem daha güvenli hem de daha sistemli hale getirilmiş oldu. Hasta Takip ve Yönetim Sistemi Kurulumu çalışmaları tamamlanan bölümün açılışında Banadır Hastane Başhekimi Dr. Fartun Şerif, yaptığı konuşmasında TİKA’nın hastanenin alt yapısına ve personelinin gelişmesine önemli katkılar sağladığını belirterek Türkiye ve TİKA’nın varlığının ülkeleri ve halkları açısından gurur verici olduğunu belirtti (TİKA, 2023). Günde 200 hastanın faydalanacağı Banadır Hastanesi’nin en temel ihtiyaçlarından birisini giderilmiştir (TİKA, 2022 Faaliyet Raporu, s.129). Hastanenin TİKA tarafından sağlamlaştırılan altyapısı ile sistem daha işlevsel ve hızlı hale getirilmiştir. TİKA’nın gönüllü öğrencileri, Somali'deki hastanelerde çalışmalara katılarak hastalara şifa olmuştur (TİKA,2018). Tecrübe Paylaşım Programı ile bir grup öğrenci Recep Tayyip Erdoğan Hastanesi ve Keysaney Hastanesi'ndeki hastaların dertlerini dinleyip onları muayene etmiştir.
TİKA, Somali’nin Galmudug Federal Bölgesinin Başkenti Dusamareb şehrinde bulunan eyaletin en büyük devlet hastanesi olan Galgadud Devlet Hastanesine Röntgen (X-Ray) cihazı desteğinde bulundu (TİKA, 2020). Kısıtlı imkanlarla hizmet vermeye çalışan Galgadud Devlet Hastanesi, TİKA’nın bu desteğiyle vatandaşlara daha kaliteli bir hizmet sunma imkanı bulmuştur. 500.000 den fazla hastaya hizmet veren hastanenin röntgen cihazına sahip olması ile Somali halkının hastalıklarının teşhisinin kolaylaşması ve bu hizmeti alabilmek için uzak yerlere gitmelerine gerek kalmayacak olması hedeflenmiştir (TİKA, 2020). Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), Somali’nin Güney Batı Federal Bölgesinde, Başkent Mogadişu’ya 450 km mesafedeki Wajid Hastanesine laboratuvar malzemesi desteğinde bulundu (TİKA, 2021). Somali’nin en yoksul şehirlerinden biri olan Wajid’deki tek hastane Wajid Hastanesidir. Terör örgütünün kısıtlamasında olan insanların ulaşabileceği tek hastaneye malzeme desteğinin sağlanması ile hastalıkların teşhisinde ve tedavisinde kolaylık sağlanmıştır.
Yeryüzü Doktorları Derneği ve TİKA iş birliğinde başkent Mogadişu’da gönüllü sağlık ekibiyle birlikte Mogadişu Jazeera Üniversite Hastanesi’nde 353 muayene ve 74 ameliyat gerçekleştirildi (TİKA, 2022). Kulak-Burun-Boğaz (KBB) ve Genel Cerrahi branşlarında yürütülen sağlık projesiyle mevcut olanaklarla tedavi edilemeyen vakalar tedavi edildi (TİKA, 2022). Böylece hastanedeki sağlık çalışanlarına da deneyim aktarımında bulunuldu. Basit düzeydeki ameliyatlar kolaylıkla gerçekleştirilirken ileri düzeydeki ameliyatlar anestezi ve ekipman eksikliğinden dolayı gerçekleştirilemiyordu. Proje kapsamında hastanedeki sağlık çalışanlarına teorik ve pratik bilgiler verilirken gerekli ekipman ve malzeme desteği Türkiye’den getirildi (TİKA, 2022). TİKA ve Yeryüzü Doktorları Somali’de dertlere çare olurken hastanenin ihtiyaçlarını karşılaması bundan sonraki vakalarda hastanenin daha iyi hizmet vermesine olanak sağlamıştır.
TİKA, Somali’nin başkenti Mogadişu’da bulunan Somali General Davud Abdule Hersi Kışlası’na sağlık merkezi (revir) kurarak ilaç ve sağlık malzemesi desteğinde bulundu (TİKA, 2022). Sağlık merkezinin açılması ile birlikte çok sayıda ilaç ve sağlık malzemesi desteği de verilmiştir. Böylece Somali askerlerine hizmet etmesi amacıyla kurulan Sağlık merkezi, askerlerin karşılaştığı sağlık sorunlarına yanıt verebilecek duruma getirilmiştir. Turus “TİKA’nın çalışmalarında sağlık altyapılarının güçlendirilmesi ve sağlık çalışanlarının mesleki bilgi ve becerilerinin geliştirilmesine yönelik proje ve faaliyetler önemli yer teşkil etmektedir. Bu bağlamda iki ülke arasında ilişkilerin ve iş birliğinin, diğer alanlarda oluğu gibi, sağlık alanında da gelişmeye ve güçlenmeye devam edeceğine inancımız tamdır.’’ diye belirtti (TİKA, 2023).
5.2. Somali Eğitim Faaliyetleri
TİKA, Recep Tayyip Erdoğan Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve Sağlık bilimleri Üniversitesi iş birliğinde ‘Temel İlk Yardım Eğitim Kursu’ düzenlemiştir ve bu eğitimi Recep Tayyip Erdoğan Eğitim ve Araştırma Hastanesi’ndeki görevli Türk uzmanlar vermiştir.(TİKA, 2020). Terör saldırılarının ve iç karışıklığın yoğun yaşandığı Somali’de halkın doğru müdahale ile ilgili bilinçlendirilmesi sağlanmış ve 12 hafta devam etmesi planlanmış olan bu kursta toplamda 480 kişinin eğitim almış olması hedeflenmiştir.
TİKA ile İnsan Hak ve Hürriyetleri (İHH) İnsani Yardım Vakfı iş birliğinde 2012 yılında Somali Uygulamalı Tarım Okulu açılmıştır. Türkiye’den gelen tohumlarla ülkeye tarım alanında ilkleri yaşatan okulda ilk kez kavun, salatalık, patlıcan, fasulye ve sırık domates çeşitleri başarıyla yetiştirilmiştir (TİKA, 2018). Projeye ülkenin farklı bölgelerinden katılan 500 öğrenciye uygulamalı eğitim verildi. Tarımsal eğitim sürecinin devam etmesi için Somali’de uzmanlar görevlendirildi ve Somali’ye tarım alanında uzman kişiler kazandırıldı. 2014’te ise projenin ikinci aşamasına geçildi ve Somali Anadolu Ziraat Fakültesi'nde eğitime başlandı. Fakülteye modern tarım yöntemlerinin öğretilmesi amacıyla 2 bin metrekarelik alana sera kuruldu. Dersleri uygulamalı gösterebilmek için gerekli ekipman sağlandı. Somali’de yetiştirilemeyen ürünlerin verimlilikleri ve adaptasyon süreçleri incelendi. Serada yetiştirdikleri ürünleri satan öğrenciler harçlığa sahip olurken aynı zamanda okullarına da destek oluyorlar. Tarım kültürü olmayan Somali’de tarım okulu projesi ile kıtlığın yaşanmaması hedefleniyor. 2017 yılında Somali Uygulamalı Tarım Okulu ilk mezunlarını vermiştir. Tarım okulu bugün Zamzam Vakfı Üniversitesi adıyla devam etmektedir.
Tarım Okulu Projesi’ne yeni bir soluk getirilerek Somali’de başlayan proje Eskişehir ve Şanlıurfa’da da devam etmiştir. Somali’den gelen 10 mühendise TİKA ve T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından tarla bitkileri ve tarımsal laboratuvar konularında bir aylık uygulamalı eğitim verildi (TİKA, 2018). Eğitime katılan mühendisler modern tarım yöntemlerini uygulamalı olarak öğrendi. Somalili mühendis Omar Abdullah Askeran, ülkelerinde tarım alanı ve suyun fazla olmasına rağmen modern tarım yapamadıklarını belirtti (TİKA, 2018). Tarlayı hazır hale getirmeyi ve tarım makinelerini kullanmayı bilmediklerini ifade eden mühendisler bu eğitim ile birlikte modern tarım bilgilerini ülkelerine taşımış olacaklar. Bu bilgiler ile öğrencilere modern tarımın incelikleri öğretilmiş olacaktır. Tarım makineleri bulunmadığı için çok verim alınamayan ürünlerde modern tarım teknikleri ışığında çiftçilere de ilham kaynağı olunup verim alınması beklenmiştir (TİKA, 2018).
TİKA’nın destekleriyle Somali’de bulunan Zamzam Vakfı Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği bölümü bünyesinde “3D Robotik Kodlama Laboratuvarı” kuruldu (TİKA, 2022). Proje kapsamında Tokat Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi’nden gelen beş teknik öğretmen bölüm öğrencilerinin kodlama alanında yeterli bilgiye sahip olması ve uygulama becerileri kazanmaları için eğitimler verdi.
TİKA Somali Üniversitesi’nde 2018 yılında 51 kişilik bilgisayar laboratuarı kurdu. Eğitime desteğini yaptığı faaliyetlerle gösteren TİKA, laboratuvarı 10.000 öğrencinin kullanımına sunmuştur.
Mogadişu’da yer alan Aden Abdulle Uluslararası Havaalanı’na TİKA tarafından 2017’de Sivil Havacılık Uygulamalı Eğitim Merkezi binası yaptırıldı. Somali’de Havacılık sektörünü büyük katkı sağlayacak olan bu tesis, Somali Ulaştırma Bakanlığına bağlı faaliyet gösteren, Somali Sivil Havacılık ve Meteoroloji Otoritesi (SCAMA) tarafından kullanılacaktır (TİKA, 2018). Büyük bir ihtiyacı karşılayacak olan tesis Somali’nin kalkınmasında önemli rol üstlenecektir.
T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Türkiye Su Enstitüsü (SUEN) ile TİKA 2017 yılında Somali’de atık su ve sanitasyon alanında eğitim programı düzenlediler. Atık suların arıtılması başta olmak üzere Somali Federal Cumhuriyeti Enerji ve Su Kaynakları Bakanlığı heyetine muhtelif dersler verildi (TİKA, 2017). Su kaynaklarının ve atık suların kullanılması ile ilgili bilinçlendirilen heyetin, ülkesinde bu bilgi kaynağından beslenerek faaliyet gösterecek olması Somali halkı için büyük önem taşımaktadır. Temiz su kaynaklarına ulaşımın kolaylaşması ile insanların tifo, dizanteri, hepatit A gibi hastalıklara yakalanma olasılığı düştüğü için heyete verilen bu eğitim Somali halkı için oldukça kıymetlidir (TİKA, Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu, 2018, s.55).
Başkent Mogadişu’da 2007 yılında kurulan Somali National Association of the Deaf isimli SONAD İşitme Engelliler Okulu’nun tadilatı 2016 yılında TİKA tarafından yapıldı. 355 işitme engelli öğrencinin bulunduğu bu okula materyaller temin edilerek donanım kazandırıldı. Öğrencilerin daha iyi şartlarda eğitim alabilmeleri için gerekli destek TİKA tarafından sağlanmış oldu (TİKA,2016). Somali’nin Güney Batı Federal Bölgesinde, Etiyopya sınırına yakın bir noktada bulunan ve Somali’nin en yoksul şehirlerinden biri olan Wajid şehrindeki ilköğretim okuluna TİKA, okul sırası desteğinde bulundu (TİKA, 2020). 540 öğrencinin eğitim aldığı bu okul, Somali’deki terör tehdidi ve iç savaş sebebiyle yardım alamıyordu. Terörden kaynaklı olarak ulaşımın ve lojistiğin sağlanamadığı şehirde TİKA, 120 okul sırasını yerel bir atölyede imal ettirmiş (TİKA, 2020). TİKA’nın bu desteğiyle uzun zamandır yardım alamayan okulun ihtiyaçları giderilmiştir.
Fadumo Bihi, bir okul inşasından önce bölgede boş bir arazide 1988 yılı Somali iç savaştan kalan mayın bulmuş ve arkadaşlarıyla birlikte mayın ile oynarken ayaklarını kaybetmiştir. Fadumo Bihi, tedavi görürken ayaklarını kaybettiği yerde okul yapılmasını istemiş ve 1996 yılında Fadumo’nun ayaklarının kaybettiği yerde Fadumo Bihi İlköğretim Okulu inşa edilmiştir (TİKA, 2019). Somaliland’de Hargeysa şehrinin en fazla öğrenciye sahip ilköğretim okullarından biri olan ve 1200 öğrencinin eğitim aldığı Fadumo Bihi İlköğretim Okulu’nun 16 sınıfı ve öğretmenler odasını TİKA tarafından 2019 yılında yeniledi (TİKA, 2019). Öğrencilerin kaliteli eğitim alması için sınıflara katkı sunan TİKA, eğitim alanında bir yeni adım daha atmış oldu. Fadumo Bihi açılışta yaptığı konuşmada ise adını taşıyan okulun yenilenmesi sebebiyle memnuniyetini dile getirirken aynı zamanda TİKA ve Türk halkına teşekkür etti (TİKA, 2019).
Faaliyetlerini sadece Somali’de uygulamayan TİKA, aynı zamanda Somali’den gelen kişilere Ankara’da da faaliyet göstermekte. Yeni kurulmuş olan Somali Kalkınma ve İmar Bankası’nın kurumsal kapasitesinin artırılmasını sağlamak amacıyla İslam Kalkınma Bankası Üyesi Ülkelerde Ulusal Kalkınma Finans Kuruluşları Birliği (ADFIMI) tarafından TİKA’ya iletilen talep üzerine, Türkiye Kalkınma Bankası (TKB) ve İslam Kalkınma Bankası (İKB) işbirliğinde Somali’den gelen uzmanlara kalkınma bankacılığı eğitimi verildi (TİKA, 2016). Somali’deki iç karışıklar sebebiyle kamu hizmetlerini aksamıştır. Ekonomik alandaki gelişmelerin akamete uğramasıyla ekonomik problemlerin çözümü amacıyla 2012 yılında Somali Federal Hükümeti 20 yıldır faal olmayan Somali Kalkınma Bankası’nın Somali Kalkınma ve İmar Bankası adıyla yeniden kurulması için karar aldı (TİKA, 2016). Bu karar ile birlikte ekonomik alanda kalkınmayı sağlamak için TİKA’dan eğitim talep edildi. TKB tarafında yürütülen programda çeşitli teknik dersler verilmiştir. Ardından TİKA, Ostim Organize Sanayi Bölgesi ve Ankara Kalkınma Ajansı’na çalışma ziyaretleri gerçekleştirildi (TİKA, 2016). Eğitim sonunda sertifikalarını alan Somalili uzmanlar için bu eğitim, Somali’nin ekonomik olarak yeniden yapılandırılması konusunda önem arz etmektedir.
5.3.Somali Tarım ve Hayvancılık Faaliyetleri
Somali tarımsal üretim potansiyeli yüksek bir ülke olmasına rağmen ekipman ve makine yetersizliğinden mevcut potansiyelini kullanamamaktadır (TİKA, 2017). TİKA proje kapsamında Türkiye’de üretilen 9 traktör ile 9 çiftçi grubuna destekte bulundu. TİKA Mogadişu Koordinatörlüğüne gelen talepler üzerine başlatılan ‘TİKA Türk Traktörlerini Afrika’ya Taşıyor’ projesi ile Somali halkının kendi gıdasını üretmesine katkıda bulunuldu. Proje ile Somali’nin tarımsal altyapısı desteklenirken aynı zamanda Türk traktörünün Afrika kıtasına tanıtılması da amaçlandı (TİKA, 2017).
Somaliland bölgesinde iklim sebebiyle yağışların şiddetli olmasıyla dere kenarlarında sel felaketi yaşanmaktadır. Sanaag ve Sool bölgelerinde dere kenarında arazisi olan çiftçiler motopompları ve sulama boruları sele kapılmasıyla maddi zarara uğramışlardır (TİKA, 2020). 2020 yılında 60 çiftçiye 60 adet sulama motopompu, 15’er metrelik Helezonik sulama borusu ve 85’er metrelik kangal sulama borusundan oluşan sulama ekipmanı desteğinde bulunan TİKA, düşük gelirli üreticilerin desteklenerek sulu tarımın sürdürülmesini hedeflemiştir. Sanaag bölgesinin büyük tarım alanlarına sahip olması, topraklarının verimliliğinin yüksek olması ve su açısından zenginliklerinin olması sebebiyle tarım faaliyetleri diğer Somali bölgelerine göre daha fazla yürütülmektedir (TİKA, 2020).
Bölgede faaliyet gösteren CSET (Sosyal ve Ekonomik Dönüşüm Merkezi) ile iş birliği yapan TİKA, Somali Güney Batı Federal Bölgesi’nde 2021 yılında ‘Tarımsal Kalkınma Projesi’ ile 100 çiftçiye tohum ve kimyasal gübre desteği vermiştir. (TİKA, 2021). Bölgenin tarım alanında kalkınmasını sağlamayı ve tarımda verimliliğin artırılmasını amaçlayan proje ile kıtlık sorununun önüne geçilmesi de hedeflenmiştir.
TİKA, T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, İHH İnsani Yardım Vakfı ve Zamzam Üniversitesi işbirliğinde yürütülen "Somali Yumurta Tavukçuluğunun Geliştirilmesi Projesi" ile modern tavuk üretim çiftliği kuruldu (TİKA, 2021). 1200 adet ATAK-S yumurtacı tavuk civcivi, ekipman desteği, aşı ve yem ünitesi ile birlikte 198 m2 'lik alana kurulan çiftlik ile istihdam sağlamak için yeni sektörlerin oluşturulması amaçlanmıştır. Yürütülen bu çalışma modern tavukçuluk alanında Somali’ de yapılan ilk çalışmadır (TİKA, 2021 Kalkınma Yardımları Raporu). Türkiye’deki kanatlı hayvancılık ile ilgili bilgi aktarımının yapılması için Somalili akademisyen ve uzmanlarla konferans ve saha uygulamaları yapılmıştır (TİKA, 2021 Kalkınma Yardımları Raporu).
Somaliland’in kuzeyinde olan Hawd bölgesinde arıcılık faaliyetleri geleneksel yöntemlerle uygulanıyordu. 2020 yılında TİKA tarafından başlatılan proje ile teknik arıcılık için gerekli 300 langsroth tipi kovan, koruyucu malzemeler ve bal süzme makineleri teknik ve teorik eğitimin ardından arıcılık yapan Somalilere teslim edildi (TİKA, 2020). Teorik ve uygulamalı eğitimler ile de arıcılara modern arıcılık teknikleri kazandırılmış oldu.(TİKA, 2020 Faaliyet Raporu, s.131). Bu faaliyet ile istihdam alanı genişlerken ülkenin kalkınmasına da faydada bulunulmuştur.
2020 yılında Somaliland Federal Bölgesi’nde TİKA tarafından ‘Somaliland Tarımsal Kalkınma Projesi’ başlatıldı. Sebze meyve üretiminin büyük bir kısmının gerçekleştiği Gabiley’de yaşayan 100 çiftçiye 40kg domates, biber, lahana ve marul tohumu ile zirai ilaç ve gübreden oluşan temin edildi (TİKA, 2020). Kıtlık sorununa karşı alınan bu önlem projesi ile çiftçilere malzemelerin kullanımı ile ilgili de bilgi verilmiştir (TİKA, 2020 Faaliyet Raporu). TİKA bu proje ile şehirdeki tarımsal üretimin kaliteli ve verimli hale gelmesini ve çiftçilerin tarımsal faaliyetlerini artırmasını hedefliyor.
6. Sonuç
Türkiye küreselleşen dünyada geleneksel diplomasiden modern diplomasiye adım atarak kamu diplomasisi faaliyetleriyle dünyada görünür hale gelmiştir. Türkiye- Afrika ilişkileri kamu diplomasisi kurumu olan TİKA ile daha da güçlenmiştir. Son 10 yılda Somali’ye yapılan insani ve kalkınma yardımlarının tutarı 1 milyar doları aşmıştır (İletişim Başkanlığı, 2022). 1991’de Somali’deki iç savaş nedeniyle sağlık hizmetlerine erişim zorlaştı ve sağlık sistemi çöküntüye uğradı. Sağlık alanındaki faaliyetleri ile Somali halkı önceki dönemlerdeki gibi çaresiz bekleyişlere mahkum değildir. Halkın hizmetine sunulan sağlık faaliyetleri ile artık Somali halkı zorlu hastalıkların bile çözüme kavuşabileceği bir sağlık altyapısına kavuşmuştur. Somali’nin dışında bu faaliyetlerden çevre ülkeler de faydalanmıştır. Terör saldırılarının ve iç karışıklığın yoğun yaşandığı Somali’de çöken sağlık altyapısı TİKA’nın faaliyetleri ile yeniden canlandırılmıştır. Eğitim faaliyetleri ile de öğrencilerin kısıtlı imkanlarının genişletilmesiyle kaliteli eğitim almalarına olanak sağlanmıştır. Ayrıca Türkiye ve Somali’de mühendis ve uzmanlara verilen eğitimler ile de ülkenin kalkındırılması konusunda fayda sağlanmıştır. TİKA üniversitelere sağladığı teknolojik ekipman ile eğitim alanında destek olmuştur. Halkın temel hakkı olan sağlık ve eğitim hakkını kullanmasında TİKA’nın rolü büyüktür. Yumuşak gücün önemli bir unsuru olan eğitim bir toplumun kimliğini oluşturduğu için TİKA’nın faaliyetleri önemlidir. Somali’de okuma- yazma oranının TİKA’nın eğitim faaliyetleriyle birlikte artması hedefleniyor. TİKA tarafından yürütülmüş olan tarımsal ve hayvansal faaliyetler, ülkede istihdam alanının genişletilmesine hizmet etmiştir.
Somali’de ve Afrika ülkelerinde Türkiye’nin takip ettiği yöntemler ile politikada yeni bir soluk kazanılmıştır. Türkiye Somali’nin ihtiyaçlarını sahada görerek gidermiştir. Türkiye’den bölgeye güvenlik sorunları ile direkt gönderilemeyen yardımlar bu şekilde halkın hizmetine sunulmuştur. Sayın Cumhurbaşkanımızın Afrika ziyaretleri ile iki ülke arasında gönül bağının artmasının yanında Türkiye diğer ülkelerden de sempati kazanmıştır. Bu ziyaretlerle dünyanın dikkati Afrika kıtasına çekilmiştir. Sayın Cumhurbaşkanımız 2011, 2015 ve 2016 yıllarında Somali’yi üç kez ziyaret etmiş olup 2011 yılındaki ziyareti ile Türkiye- Somali ekonomik ilişkilerinde bir yükseliş yaşanmıştır.
Kaynakça
Alemdar, 2020, Uluslararası İlişkilerde ‘Güç’ ve ‘Yumuşak Güç’ Boyutuhttps://www.defenceturk.net/uluslararasi-iliskilerde-guc-ve-yumusak-guc-boyutu#:~:text=Sert%20g%C3%BC%C3%A7%20genel%20anlam%C4%B1yla%20asker%C3%AE,Yan%C4%B1na%20%C3%87ekme%E2%80%9D%20ucunda%20yer%20almaktad%C4%B1r
Aktaş, 2022, Somali’de 12 milyon kişi Türk Hastanesi’nde şifa buldu https://www.aa.com.tr/tr/dunya/somalide-12-milyon-kisi-turk-hastanesinde-sifa-buldu/2596984#
ByNicholas J. Cull, 2008, Public Diplomacy before Gullion: The Evolution of a Phrase https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9780203891520-10/public-diplomacy-gullion-evolution-phrase-nicholas-cull
Dışişleri Bakanlığı, Türkiye - Somali Siyasi İlişkileri https://www.mfa.gov.tr/turkiye-somali-siyasi-iliskileri.tr.mfa
Dışişleri Bakanlığı, Türkiye- Afrika İlişkileri https://www.mfa.gov.tr/turkiye-afrika-iliskileri.tr.mfa
Elem Eyrice Tepeciklioğlu, Ali Onur Tepeciklioğlu, Betül Aydoğan Ünal, 2018, s. 609 Türkiye'nin Sahra-Altı Afrika'da Yürüttüğü Kamu Diplomasisi Faaliyetleri.pdf
İletişim Başkanlığı, 2022, Kamu Diplomasisi Nedir? Kamu_Diplomasisi_Nedir.pdf
Kılıçoğlu, Yılmaz, 2017- BİR KAMU DİPLOMASİSİ KURUMU OLARAK TİKA’NIN AK PARTİ DÖNEMİNDE KULLANILMASIhttps://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1540035
Kocabıyık, 2019, DEĞIŞEN DIPLOMASI ANLAYIŞI, KAMU DIPLOMASİSİ VE TÜRKİYE https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/795139
Kömür, 2022, Yumuşak Güç Unsuru Olarak Kamu Diplomasisi https://dergipark.org.tr/en/pub/ijps/issue/54229/715785
MSÜ,Somali Barış,İstikrar ve Kurumsallaşma https://msu.edu.tr/enstituler/atasaren/SOMALI.pdf
TİKA, 2016 https://www.tika.gov.tr/tr/haber/dr_enri_hide_tika_turkiye'nin_en_iyi_kamu_diplomasisi_aracidir-20970
TİKA, 2023, TİKA’dan Somali’nin Sağlık Altyapısına Destek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somali%27nin_saglik_altyapisina_destek-74535#:~:text=1976%20y%C4%B1l%C4%B1nda%20kurulan%20hastanenin%20hasta,etmede%20ciddi%20sorunlara%20sebebiyet%20veriyordu.
TİKA, 2020, TİKA’dan Somali’de temel İlk Yardım Kursuna Destek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tikadan_somalide_temel_ilk_yardim_kursuna_destek-59252
TİKA, 2020, TİKA’dan Somali devlet Hastanesine Ekipman Desteği https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somali%27deki_devlet_hastanesine_ekipman_destegi-59142
TİKA, 2018, TİKA’nın Gönüllü Elçileri Somalili Hastalara Şifa Oldu https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika'nin_gonullu_elcileri_somalili_hastalara_sifa_oldu-46394
TİKA, 2022, TİKA Somali’de Sağlık Merkezi Kurdu https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika_somali%27de_saglik_merkezi_kurdu-68688#:~:text=T%C3%BCrk%20%C4%B0%C5%9Fbirli%C4%9Fi%20ve%20Koordinasyon%20Ajans%C4%B1%20Ba%C5%9Fkanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20(T%C4%B0KA)%2C%20Somali',ve%20sa%C4%9Fl%C4%B1k%20malzemesi%20deste%C4%9Finde%20bulundu.
TİKA, 2022, TİKA Somali’de Sağlık Merkezi Kurdu https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika_somali%27de_saglik_merkezi_kurdu-68688
TİKA, 2022, TİKA’dan Somali’deki Hastaneye Laboratuvar Malzemesi Desteği https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somali%27deki_hastaneye_laboratuar_malzemesi_destegi-60439
TİKA, 2022, TİKA Somali’deki Üniversiteye 3D Robotik Kodlama Laboratuvarı Kurdu https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika_somali%27deki_universiteye_3d_robotik_kodlama_laboratuvari_kurdu-74442
TİKA, 2018, TİKA’dan Somali’ye İlkleri Yaşatan Proje https://www.tika.gov.tr/tr/haber/turkiye_den_somali_ye_ilkleri_yasatan_proje-41239
TİKA, 2018, TİKA’dan Somali Üniversitesine Bilgisayar Laboratuvarı https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika'dan_somali_universitesine_bilgisayar_laboratuvari-45148
TİKA, 2017, TİKA’nın Somali’de Yaptığı Sivil Havacılık Uygulamalı Eğitim Merkezi Hizmete Açıldı https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika'nin_somali'de_yaptigi_sivil_havacilik_uygulamali_egitim_merkezi_hizmete_acildi-38274
TİKA, 2017, Somalili Mühendislere Su ve Sanitasyon Eğitimi https://www.tika.gov.tr/tr/haber/somalili_muhendislere_su_ve_sanitasyon_egitimi-33665
TİKA, 2016, TİKA’dan Somali’deki İşitme Engelliler Okuluna Destek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika'dan_somali'de_isitme_engelliler_okuluna_destek-24810
TİKA, 2020, TİKA’dan Somali’deki İlköğretim Okuluna Destek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somali%27deki_ilkogretim_okuluna_destek-60601
TİKA, 2019, TİKA Somaliland’de Okul Yeniledi https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika_somaliland%27de_okul_yeniledi-55107
TİKA, 2023, Somali Ulusal Üniversitesine TİKA Desteği https://www.tika.gov.tr/tr/haber/somali_ulusal_universitesine_tika_destegi-75053
TİKA, 2016, Somalili Uzmanlara Kalkınma Bankacılığı Eğitimi https://www.tika.gov.tr/tr/haber/somalili_uzmanlara_kalkinma_bankaciligi_egitimi-30445
TİKA, 2018, Somalili Ziraat Mühendisleri Tarımı Türkiye’de Öğreniyor https://www.tika.gov.tr/tr/haber/somalili_ziraat_muhendisleri_modern_tarimi_turkiye'de_ogreniyor-44658
TİKA, 2022, TİKA Yeryüzü Doktorları TİKA’nın Desteği ile Somali’de Şifa Dağıtıyor https://www.tika.gov.tr/tr/haber/yeryuzu_doktorlari_tika%27nin_destegi_ile_somali%27de_sifa_dagitiyor-67795
TİKA, 2016, TİKA Projesi Somali Topraklarını İşleyecek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika_projesi_somali_topraklarini_isleyecek-31652
TİKA, 2020, TİKA’dan Somaliland’daki Çiftçilere Ekipmanı Desteği https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somaliland%27daki_ciftcilere_ekipmani_destegi-60181
TİKA, 2021, TİKA’dan Somali’de Tarımsal Kalkınmaya Destek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somali%27de_tarimsal_kalkinmaya_destek-66954
TİKA, 2021, TİKA’dan Somali’ye Modern Tavukçuluğa Destek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somali%27de_modern_tavukculuga_destek-65401
TİKA, 2021, Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu https://www.tika.gov.tr/upload/2023/2021%20Kalk%C4%B1nma%20Yard%C4%B1mlar%C4%B1%20Raporu/TurkiyeKalkinma2021Web.pdf
TİKA, 2020, TİKA’dan Somali’ye Teknik Arıcılık Desteği https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somali%27ye_teknik_aricilik_destegi-59591
TİKA 2020 Faaliyet Raporu https://www.tika.gov.tr/upload/sayfa/FAAL%C4%B0YET%20RAPORU%202020/TIKAFaaliyet2020Web.pdf
TİKA, 2020, TİKA’dan Somaliland’de Çiftçilere Destek https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_somaliland%27de_ciftcilere_destek-55211
TİKA 2018 Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu https://www.tika.gov.tr/upload/2020/02/kyk%202018/TurkiyeKalkinma2018Web.pdf
TİKA 2020 Faaliyet Raporu https://www.tika.gov.tr/upload/sayfa/FAAL%C4%B0YET%20RAPORU%202020/TIKAFaaliyet2020Web.pdf
TİKA 2022 İdare Faaliyet Raporu https://www.tika.gov.tr/upload/old/2023/FAAL%C4%B0YET%20RAPORU/T%C4%B0KA%202022%20%C4%B0dare%20Faaliyet%20Raporu.pdf