16 Eylül 2023'te Sahel'de küçük bir siyasi devrim resmileşti. Kaderleri güvenlik ve egemenlik sorunlarıyla birbirine bağlı olan üç ülke, bu kez bir tüzük aracılığıyla işbirliklerini güçlendirmeyi kabul etti. Burkina Faso, Nijer ve Mali; adını üç ülke arasındaki "üç sınır" bölgesi olarak bilinen kavşak bölgesinden alan Liptako-Gourma Sözleşmesiı'ni imzaladıklarını duyurdu. "Alliance des Etats du Sahel "i oluşturan bu sözleşme, siyasi-askeri bir anlaşmaya dayanmakla birlikte, imzalayanlar bunun ötesine geçmeyi ve tam egemenliğe dayalı ortak bir refah dinamiği inşa etmeyi amaçlamaktadır.
Sözleşmenin Bağlamı ve Kilit Noktaları
Askeri rejimler tarafından yönetilen Burkina Faso, Mali ve Nijer birkaç yıldır endişe verici bir güvenlik durumuyla karşı karşıyadır. Bamako 2011'den bu yana silahlı ve ayrılıkçı gruplar tarafından rahatsız edilirken, Batılı güçlerin, MINUSMA'nın ve özellikle Fransa'nın artık "hantal" olarak algılanan varlığına rağmen terör şiddeti, Sahel boyunca yayılmış ve yıllar içinde Burkina Faso ve Nijer topraklarını da etkilemiştir. Avrupalı ve Amerikalı ortaklarla iş birliğine rağmen on yılı aşkın bir süre boyunca terör tehdidi kesin bir çözüme kavuşturulamamıştır.
Bu başarısızlık, Fransa ile Mali, ardından Burkina Faso ve şimdi de 26 Temmuz'da Mohamed Bazoum'u deviren darbeden bu yana; Nijer arasındaki kademeli boşanmanın temelini oluşturdu. Bu üç Afrika ülkesi, artık güvenlik politikaları üzerindeki egemenliklerini güçlendirme arzusunu paylaşırken, aynı zamanda askeri ve siyasi varlığı Sahel halkı tarafından kınanan Fransa'dan da uzaklaşmak istiyor.
Bir bakıma Mali, terörle mücadelede ortaklarını çeşitlendirmeyi ve Batılı bir deli gömleğinden gözle görülür bir şekilde kurtulmayı amaçlayan yeni bir siyasi vizyonun öncüsü olmuştur. Ibrahima Traoré'nin Burkina Faso'daki darbesinden bu yana, Mali'nin bu vizyonu Ouagadougou tarafından gözle görülür bir şekilde paylaşılmaktadır. Ancak iki ülke terörle mücadelede de işbirliğini güçlendirmiş ve kendilerini artık dış politika algılarını tanımlayan pan-Afrikanist bir mantık içinde konumlandırmıştır.
Aynı güvenlik ve dış politika sorunlarıyla karşı karşıya olan komşuları Nijer de egemenliğini güçlendirmek için adımlar attı. Darbeden hemen sonra Bamako ve Ouagadougou ile yakınlaşmasını pekiştirdi ve ardından Fransız büyükelçisinin ve Nijerya topraklarındaki 1.500 Fransız askerinin ülkeden ayrılmasını talep etti.
Dolayısıyla Lipatko-Gourma Sözleşmesi, güvenlik sorunları karşısında egemenliği ve derin iş birliğini güçlendirme arayışına dayalı olarak üç oyuncu arasında siyasi bir yakınlaşma noktasıdır.
Sahel Devletleri İttifakı'nın karşı karşıya olduğu zorluklar
İmzalayan tarafların da açıkça ifade ettiği üzere, sözleşmesi her şeyden önce terör tehdidine karşı çabaların bir araya getirilmesiyle ilgilidir. Sözleşmenin imzalandığı gün Albay Assimi Goïta şunları söyledi: "Bugün Burkina Faso ve Nijer devlet başkanları ile birlikte, amacı halklarımızın yararına olacak bir kolektif savunma ve karşılıklı yardım mimarisi kurmak olan Sahel Devletleri İttifakını (AES) kuran bu sözleşmeyi imzaladım."
Yüzbaşı İbrahim Traoré ise üç ülke arasındaki "iş birliğinde kararlı bir adımdan" söz etti. "Sahel Devletleri İttifakı'nın kurulması Burkina Faso, Mali ve Nijer arasındaki işbirliğinde kararlı bir adıma işaret ediyor." dedi. "Halklarımızın egemenliği ve tatmini için, ortak alanımızda zafere kadar terörle mücadeleye öncülük edeceğiz." diye ekledi.
Ancak aktörler aynı zamanda ECOWAS ve ortaklarıyla da bir ittifakı resmileştiriyor. Nitekim Batı Afrika Örgütü tarafından yaptırımlara maruz kalan bu üç ülke, imzacı bir üyenin işlerine dışarıdan herhangi bir müdahaleye karşı bir araya gelme isteklerini ortaya koydular. Bu durum, Mohamed Bazoum'u ve anayasal düzeni yeniden tesis etmek isteyen ECOWAS'ın masasında duran Nijer'e yönelik askeri müdahale tehdidiyle doğrudan uyumludur.
Sözleşmenin 6. Maddesi şunu öngörmektedir: "Bir ya da daha taraf ülkenin egemenliğine ve toprak bütünlüğüne yönelik herhangi bir saldırı, diğer taraflara yönelik bir saldırı olarak kabul edilecek ve ittifakın kapsadığı alanda güvenliğin yeniden tesis edilmesi ve sağlanması için silahlı güç kullanımı da dahil olmak üzere, tüm Tarafların tek tek ya da toplu olarak yardım ve yardım yükümlülüğünü tetikleyecektir".
Bu sözleşme aynı zamanda hiçbir zaman gerçek anlamda uygulanmayan ve yönetimi Mali tarafından kınanan ve Mali'nin çekildiği G5 Sahel’e de bir alternatiftir. Şimdi en büyük zorluk İttifak'ın uzun vadede hayatta kalmasını sağlamak için gereken fonları ve stratejik kaynakları bulmak olacaktır. Rusya gibi uluslararası ortakların seçimi şimdiden oybirliğiyle yapılmış gibi görünüyor ve Moskova, Bamako'ya, Mali Dışişleri Bakanı Abdoulaye Diop'un Fransa gibi önceki müttefiklerinden hiç almadığını söylediği askeri kaynakları sağlayarak güvenilirliğini pekiştirdi.
Bundan sonra Sahel'de hangi ortaklar yer alırsa alsın, Bamako, Ouagadougou ve Ndjamena'nın amacı kendi toprakları üzerinde egemen kontrol uygulayacak ve yabancı oyuncuların müdahalesini sınırlayacak araçlara sahip olmak olacaktır. Bu İttifakın başarısı, neo-Panafrikacıların hayalini kurduğu Batı Afrika Federasyonu'nun temellerini atabilir.