Giriş
Bilindiği üzere 1960’lı yıllar, Afrika’da bağımsızlık güneşlerinin parladığı döneme denk gelmektedir. Çoğunlukla siyasi günleri açtığını düşünülen bu güneşler, aslında ekonomik ve sosyal günlere de doğmasına olanak sağlamıştır. O dönemden bu yana, kıtanın kuzeyinden güneyine ve doğusundan batısına kadar, siyasetle birlikte, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik alanda da ciddi girişimler yapılarak çeşitli tecrübelere imza atılmıştır. Bunların arasından Etiyopya ve daha sonra Gana’da benimsenen Rastafarizm hareketi; Çad’da, Demokratik Kongo’da, Orta Afrika Cumhuriyeti’nde başlatılan sosyal ve kültürel devrimler; Senegal’deki Dünya Siyah Sanatı Festivali, Burkina Faso’daki Ouagadougou Panafrika Film ve Televizyon Festivali, Güney Afrika’da Ubuntu felsefesi ve Tanzanya’da Ujamaa politikasını saymak mümkündür. Bu analizde, Ujamaa tecrübesi üzerinde durulacaktır. Bağımsız Tanzanya’nın ilk başkanı Julius Nyerere’nin 1960 ve 1970’lerde ülkesinin ekonomik ve sosyal gelişimini yönlendirmek için geliştirdiği bir konsept bu politikanın temel ilkelerinin neler olduğunu, neyi amaçladığını nasıl uygulandığını ve ne sonuçlar verdiği gibi ilgili sorulara cevaplanmaya çalışılacaktır. Sonuç olarak Afrika devletlerinin güncel sosyal politika zorluklarına değinilecektir.
Ujamaa: Bir Afrika Sosyalizmi Değil, Afrika’nın bir Sosyal Politikası
Hava sahalarının bölüşüldüğü 21. Yüzyılda, marka ve mülkiyet kavramları hayati önem taşımaktadır. Bir ülke veya bir ulus ne kadar üretirse veya icat ederse üretsin veya icat etsin, bunları markalaştırmadığı, millileştirmediği müddetçe kendisine ait olamaz. Biliyoruz ki kıta olarak Afrika günümüzde çok dinamik futbolcular üretmektedir. Ancak bunları millileştirmediği için Afrikalı olarak sayılmamaktadır. Fransa, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri milli takımlarının %90 üzerinde Afrikalılardan oluştuğu görüyoruz. Ancak bunlar Afrikalı olduklarını bildiğimiz halde bahsi geçen ülkeler tarafından millileştirdiği için Afrika aidiyetlerini yırttırmışlardır. Aynı bağlamda siyasi ve sosyal konularda da buna benzer durumlar söz konusudur. Tamamen Afrikalılar tarafından geliştirilen Ujamaa politikası neden “Afrika Sosyalizmi” olarak adlandırılsın? Bu tür tanım, özellikle Afrikalılar tarafından kabul edildiği anda olduğu has olan Ujamaa’nın değeri kaybolacaktır. Sosyalizm başlı başına bir politika ve teori olduğu gibi Ujamaa ayrıca bir sosyal teori ve politikadır. Birlikte düzen içerinde yaşama, sadece sosyalizmin teşvik ettiği bir yaşam tarzı değil, özellikle Afrika için. Bunu asırlar önce, çeşitli devlet ve yapılanmalarda farklı biçimde hep var olmuştur. Dolayısıyla, Ujamaa’yı sosyalizme sığdırmak yanlış olur.
Tanzanya’daki Ujamaa gibi sosyalizm de eşitlik ve sosyal adaleti hedefler, fakat birbirinden farklı iki politik ve ekonomik felsefeyi temsil eder. Sosyalizm, üretim araçlarının sosyal mülkiyetini, zenginliklerin dağıtımını ve sınıf mücadelesinin sonunu savunan genel bir ekonomik ve politik felsefedir. Demokratik sosyalizmden devrimci sosyalizme kadar birçok sosyalizm çeşidi vardır. Öte yandan, Ujamaa, Tanzanya’ya özgü bir sosyal felsefedir. Ujamaa, Swahili dilinde “geniş aile” veya “kardeşlik” anlamına gelir ve sosyal iş birliğini, dayanışmayı ve eşitliği savunmaktadır. Topluluk ve kendine yeterlilik üzerinde duran bu politika, köylerinde kolektif tarım uygulamasını teşvik etmiştir. İki politika arasındaki farkı aşağıdaki noktalarda daha açık bir şekilde görebiliriz:
¾ Sosyalizm genellikle üretim araçlarının sosyal mülkiyetini savunurken, Ujamaa daha çok topluluk düzeyinde iş birliği ve kendine yeterlilik üzerine yoğunlaşıyordu;
¾ Ujamaa, özellikle Tanzanya’ya özgü bir felsefeydi ve güçlü bir şekilde Afrika geleneklerine ve kültürel kimliğine dayanıyordu. Öte yandan, sosyalizm, birçok farklı kültürel ve ulusal bağlamda uygulanabilecek daha geniş bir ideolojidir;
¾ Sosyalizm, sosyal değişimi sağlamak için bir devrimi veya politik reformu içerebilirken, Ujamaa devlet politikaları aracılığıyla Tanzanya toplumuna daha barışçıl bir şekilde entegre edildi.
Cheikh Anta Diop’un ifade ettiği gibi Afrika, her alanda gerçekleri belirlemeli ve bu gerçekleri herkes tarafından kabul edilinceye denk gerek önlemleri alarak korumalarıdır. Aksi halde, başkaları tarafından geliştirilen sosyo, kültürel, siyasi, ekonomik he hatta teknik bilgi ve sistemlerin laboratuvarını olmaya devam edecektir.
Ujamaa’nın Temel İlke ve hedefleri
Ujamaa’nın tanıtımını düşünürken, bunun hemen gerçekleştirilebilecek bir durum olmadığını anlamak önemlidir. Bunun başarımında birçok aşama olabilir. Ancak, aklımızda bulundurmamız gereken bazı temel ilkeler olduğu görünmektedir. Bu ilkelerin dikkate alınması, ilk adımların ne olabileceği konusunda bir bilgiye yol açmalıdır.
“Ujamaa” terimi Swahili dilinde “aile” anlamına gelir, ancak Nyerere bunu bir tür Afrika sosyalizmini tanımlamak için kullanmıştır. Nyerere'nin Ujamaa sosyalizmi, topluluğun ve eşitliğin fikrine, topluluğun yararının bireysellik üzerinde öncelikli olduğu Afrika kabile geleneklerinden ilham alır. Nyerere'ye göre, sosyalizm sadece servetin yeniden dağıtılması meselesi değil, aynı zamanda bu servetin nasıl üretildiği meselesidir. O, sadece bir elit kesime değil, herkese yarar sağlayan bir ekonomiyi savunuyordu.
Ujamaa, Nyerere tarafından Tanzanya’yı ekonomik ve sosyal kalkınmasını desteklemek için geliştirilmiş ekonomik ve sosyal bir kavramdır. 1960’lı yıllarda geliştirilen bu kavram, uzun yıllar Tanzanya’nın ekonomi politikasının temel dayanağı olmuştur. Ujamaa, topluluk mülkiyeti ve iş birliği fikrine dayanmaktadır. Kırsal toplulukların ekonomik koşullarını iyileştirmek için kooperatiflerin ve kolektif işletmelerin oluşturulmasını teşvik eder. Ujamaa fikrinin temeli, insanların ekonomik ve sosyal refahlarını iyileştirmek için dışarıdan yardıma veya yabancı şirketlere güvenmek yahut dayanmak yerine birlikte çalışarak gerçekleşmesini sağlamak üzere ortam yaratmaktır. Ujamaa kavramı, insanları Ujamaa köyleri adı verilen kolektif köylerde birlikte yaşamaya ve çalışmaya teşvik ederek topluluk üyeleri arasındaki sosyal ve kültürel bağları güçlendirmek için de kullanılmıştır. Kırsal kesimdeki insanların bu köylere taşınması Ujamaa’nın uygulanmasının önemli bir yönüdür.
Ujamaa topluluğunun temel yapısı, Tanzanya’daki kırsal toplulukların ekonomik ve sosyal koşullarını iyileştirmeyi amaçlayan topluluk mülkiyeti ve iş birliği fikrine dayanmaktadır. Topluluk, dört temel ilke üzerine inşa edilmiştir:
1. Kooperatifler ve kolektif işletmeler: Ujamaa, kırsal toplulukların ekonomik koşullarını iyileştirmek için kooperatiflerin ve kolektif işletmelerin kurulmasını teşvik ederek bu kooperatifler ve kolektif girişimler, insanların ekonomik ve sosyal refahlarını iyileştirmek için birlikte çalışmasına ortam kurmayı amaçlar;
2. Kolektif köyler: Ujamaa, insanları Ujamaa köyleri adı verilen kolektif köylerde birlikte yaşamaya ve çalışmaya teşvik ederek bu köylerin üyeleri tarım, hayvancılık ve toplum hizmeti gibi faaliyetlerde iş birliği yapmasını ve toprak ve kaynakları paylaşmasını destekler;
3. Topluluk planlaması: Ujamaa, topluluk ihtiyaçlarını ve önceliklerini belirlemek ve bunları karşılayacak projeler geliştirmek için topluluk planlamasını içerir. Bununla birlikte, kolektif köylerdeki toplulukların karar verme ve proje yönetimine dahil olması sağlamak da yer alır;
4. İşletmelerin kamulaştırılması: Ujamaa, Tanzanya'nın ekonomik ve sosyal gelişimini desteklemek amacıyla, işletmeleri devletin kontrolü altına almak için kamulaştırmayı da amaçlar.
Ujamaa, esas olarak Tanzanya devleti tarafından finanse edilmiştir. Hükümet, toplu köyler için yollar, topluluk binaları ve altyapı inşaatı gibi kalkınma projelerine ve ayrıca oluşturulan kooperatifler ve toplu işletmelere yatırım yapmıştır. Hükümet ayrıca iyileştirilmiş tohumlar, aletler ve sulama gibi tarımsal ve kırsal kalkınma projelerine ve ayrıca eğitim ve sağlığa yatırım yapmıştır. Buna ek olarak, kırsal toplulukların üyeleri, gelirlerinin bir kısmını daha sonra topluluk projelerini finanse etmek için kullanılan kooperatiflere ve kolektif girişimlere bağışlayarak Ujamaa’nın finansmanına katkıda bulunmuştur. Kollektif köylerin üyelerinden ayrıca yollar, okullar ve sağlık klinikleri gibi topluluk altyapısının inşasına ve bakımına katkıda bulunmaları istenmiştir.
Kamu finansmanına ve topluluk katkılarına rağmen Ujamaa’nın ekonomik ve sosyal hedeflerine ulaşma kabiliyetini engelleyen finansman ve yönetim sorunlarından muzdarip olmuştur. Altyapı eksikliği, yetersiz yatırım, Kooperatifler ve kollektif girişimler kötü yönetilmesi, kaynakların yanlış tahsisi ve yolsuzluk gibi sorunlar topluluğu başarıya ulaşmasını engellemiştir. Bununla birlikte, emtia fiyatlarındaki düşüşe bağlı ülkenin ekonomik zorluğu, dış yardıma bağımlılık ve kırsal topluluklar için gelir ve istihdam artırma çabalarını engelleyen yabancı yatırımı çekmede zorluklar gibi ekonomik zorluklarla de sayılabilir.
Kamu finansmanına ve topluluk katkılarına rağmen Ujamaa, finansman ve yönetim sorunlar nedeniyle tamamlanamamıştır. Ujamaa topluluğun fikri, Afrikalılar tarafından tasarlanan nadir özgün kalkınma projelerinden biri olmaya devam ediyor. Ancak, deneyim olarak başarılı olmaktan uzak kalmıştır.